Morgunblaðið - 23.01.2013, Side 16

16 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. JANÚAR 2013
Guðni Einarsson
gudni@mbl.is
„Ég er þrítugur þegar þetta er og
svo er ég búinn að vera hérna síðan,“
sagði Páll H. Zóphóníasson, sem var
bæjartæknifræðingur í Vest-
mannaeyjum þegar fór að gjósa á
Heimaey, hinn 23. janúar 1973. Hann
hafði tekið við starfi bæjartækni-
fræðings árinu áður og gegndi starf-
inu til ársins 1976. Þá var Páll ráðinn
bæjarstjóri í Vestmannaeyjum og
gegndi því embætti til 1982. Hann
hefur síðan rekið ráðgjafar- og
teiknistofu í Vestmannaeyjum.
Austurhluti bæjarins fór undir
hraun og vikur lagðist yfir fjölda
húsa. Af um 1.350 húsum í bænum
fóru 417 undir hraun og um 400 hús
til viðbótar skemmdust, að því er
segir á vefnum Heimaslóð. Páll sagði
að í ljósi hamfaranna væri ekki hægt
að segja annað en að vel hefði tekist
til við uppbygginguna eftir gos með
samhentu átaki margra.
Fljótt hugað að endurreisn
Eldgosið hafði ekki staðið lengi
þegar farið var að huga að framtíð
byggðar á Heimaey. Páll sagði að
menn hefðu verið minnugir þess að
árið 1961 gaus á eynni Tristan da
Cunha í Suður-Atlantshafi. Allir íbú-
arnir voru fluttir til Englands í gos-
inu en flestar fjölskyldurnar fluttu
aftur til baka árið 1963.
„Það hafði því gerst áður í sögunni
að áfram væri búið á eyju sem hafði
gosið á. Það var mjög fljótlega sem
mönnum þótti sjálfsagt að hér yrði
áfram byggð,“ sagði Páll. „Mark-
miðið var að endurbyggja það sem
tapaðist. Við vorum svo heppin að
haustið 1971 var samþykkt hér nýtt
aðalskipulag. Þar var tekin sú stefna
að íbúðarbyggð skyldi þróast í vestur
á Heimaey. Strax í mars 1973 hófst
vinna við deiliskipulag að nýja vest-
urbænum.“
Mælt var fyrir nýju götunum í apr-
íl og maí 1973 og stærstu hraunnibb-
unum úr gamla hrauninu ýtt úr veg-
stæðunum. Páll sagði að mjög
fljótlega hefði verið byrjað að
hreinsa burt vikur og var hann not-
aður til að byggja upp nýju göturnar.
Skipulögð hreinsun hófst um sum-
arið og var 700-800 þúsund rúmmetr-
um af vikri ekið í nýja hverfið þar
sem hann var notaður í götur og lóð-
ir.
Goslokum var lýst yfir hinn 3. júlí
1973. Fjölskyldur hófu að flytja aftur
til Eyja í ágúst. Fiskvinnslustöðvar
og skólar fóru af stað um haustið og
voru stöðvarnar komnar á fullt á
næstu vetrarvertíð.
Páll sagði að fljótlega hefði orðið
vart húsnæðisskorts eftir að Vest-
mannaeyingar fóru að flytja heim
fyrir alvöru. Vestmannaeyjabær tók
þá ákvörðun að láta byggja sjö fjöl-
býlishús við Foldahraun og Áshamar
á árunum 1975-76. Verktakafyr-
irtækið Breiðholt hf. byggði húsin og
voru íbúðirnar seldar á kostnaðar-
verði. Einstaklingar sem höfðu misst
hús undir hraun og fleiri stofnuðu
byggingarfélag og fengu lóðir við
Dverghamar. Félagið fékk Ístak til
að byggja húsin. Auk uppbygging-
arinnar vestur í hrauni var byggðin
þétt annars staðar í bænum og byggt
á auðum lóðum. Þegar var byrjað að
byggja á þeim lóðum haustið 1973.
Páll telur að nú sé meira íbúðar-
húsnæði í Vestmannaeyjum en var
fyrir gosið.
Færri íbúar en fyrir gos
„Við erum mun færri í hverju húsi
í dag en var,“ sagði Páll. „Þó að það
vanti 20% upp á fólksfjöldann hér frá
því sem var fyrir gos búum við í fleiri
húsum en við gerðum þá.“ Þess má
geta að hinn 1. desember 1972
bjuggu 5.273 manns í Eyjum og
höfðu íbúar þar aldrei verið fleiri.
Hinn 1. janúar 2012 bjuggu 4.194 í
Vestmannaeyjum. Páll taldi líklegt
að breyttir atvinnuhættir, aukin hag-
ræðing og vélvæðing í fiskvinnslu-
húsum og fiskmjölsverksmiðjum og
breyttir útgerðarhættir ættu stóran
þátt í því að íbúafjöldinn hefur ekki
náð fyrri hæðum. Þá hefur almennt
verið fækkun á landsbyggðinni á
þessum tíma.
Viðlagasjóður stóð fyrir innflutn-
ingi á rúmlega 500 einbýlishúsum
sem öll voru reist uppi á landi. Þegar
ákvörðun var tekin um það vantaði
Vestmannaeyinga sem voru uppi á
landi húsnæði. Páll sagði að upp-
byggingin í Eyjum hefði gengið
hraðar en menn höfðu reiknað með.
Stjórn Viðlagasjóðs taldi sig ekki
hafa það verkefni að byggja upp í
Vestmannaeyjum.
Íslendingar fengu mikinn stuðning
að utan vegna eldgossins, einkum frá
Norðurlandaþjóðum. Endurbygging
elliheimilis og barnaheimilis í Eyjum
naut þess. Eins var hluta af söfn-
unarfé í Finnlandi varið til efnis-
kaupa í nýtt íþróttahús og sundlaug.
Vestmannaeyjabær fékk og söfn-
unarfé og bætur úr Viðlagasjóði
vegna tjóns sem hann varð fyrir. Páll
sagði að mikið hefði munað um allan
þennan stuðning.
Morgunblaðið/Sigurgeir Jónasson
Uppbygging í Eyjum tókst vel
 Páll Zóphóníasson var bæjartæknifræðingur Vestmannaeyja í Heimaeyjargosinu og síðar bæjar-
stjóri  Nú er meira íbúðarhúsnæði í Eyjum en áður en gosið braust út þótt íbúar séu færri
Heimaey 10. mars 1973 F.v.: Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur, Olof Palme, forsætisráðherra Svíþjóðar, og
Páll Zóphóníasson, þáverandi bæjartæknifræðingur í Vestmannaeyjum, að skoða ummerki eldgossins.
Fyrsta málþing
ársins 2013 á
vegum Orators,
félags laganema
við Háskóla Ís-
lands, verður
haldið í dag,
miðvikudag, kl.
12:30. Málþingið
verður haldið í
sal 101 í Lögbergi.
Yfirskrift málþingsins er
„Barnalögin – Breytingar til batn-
aðar?“
Þar verður rætt um nýtil-
komnar breytingar á barnalög-
unum sem mikið hafa verið í um-
ræðunni upp á síðkastið.
Framsögumenn á málþinginu
eru eftirfarandi:
Hrefna Friðriksdóttir, dósent í
fjölskyldu- og erfðarétti,
Þyrí Halla Steingrímsdóttir
hæstaréttarlögmaður og
Gunnar Hrafn Birgisson sál-
fræðingur.
Málþingið er öllum opið.
Málþing um breyt-
ingar á barnalögum
„Eldgosið er gríðarlega stór þáttur
í ævi allra sem komnir voru til með-
vitundar 23. janúar 1973,“ sagði
séra Kristján Björnsson. Hann hef-
ur þjónað sem sóknarprestur í
Vestmannaeyjum undanfarin fjór-
tán ár. Kristján kvaðst ekki hafa
orðið mikið var að fólk væri fast í
áfallastreituröskun vegna atburð-
anna. Hann sagði allar fjölskyldur
sem bjuggu í Eyjum á dögum goss-
ins eiga það sem kallað er „helgar
sögur“. Hvar menn voru, hvert þeir
fóru og hvernig þeir brugðust við.
„Fyrstu viðbrögð eru mjög sterk
reynsla í lífi allra. Þetta er eins og
landnámsöskulagið í jarðveginum,
eitthvað sem allir geta miðað við.
Það er allt fyrir eða eftir gos.“
Kristján sagði gosið koma við
sögu í öllum minningarorðum og
æviágripum þeirra sem uppi voru á
þessum tíma. En óttast einhverjir
að þetta geti endurtekið sig?
„Nei, óttinn er ekki áberandi.
Mér finnst frekar að þetta hafi ekki
komið fólki svo mjög á óvart. Fólk
hér þekkti Surtseyjargosið og það
sem því fylgdi,“ sagði Kristján.
Honum finnst fólk í Eyjum hafa
endurmetið verðmætamat sitt og
gildin í lífinu. „Hér voru allar eigur
í hættu en fyrst það tókst að bjarga
öllum þá snýst þetta um endurmat á
öllum gildum.“ Kristjáni finnst
þetta birtast í því að menn séu ekki
jafnbundnir því hverfula og jarð-
neskum eigum og fólk er annars
staðar. Vestmannaeyingar eigi
minningar um hús og heimili sem
hurfu en viðhorf þeirra til eigna og
veraldlegra hluta hafi breyst.
„Hér leggur fólk meira upp úr
hinum andlega sjóði en margir aðr-
ir. Maður finnur greinilega í sam-
félaginu að hér metur fólk vinátt-
una og lífið miklu meira en allar
eigur. Það metur eignir á annan
hátt en gengur og gerist. Hér eru
allir tilbúnir að hjálpa öllum – það
reyndi mikið á það í rýmingu
Eyjanna. Öll börn voru börn allra.
Þetta kemur fram í samkenndinni
og samfélagið virkar mjög vel.“
Kristján sagði merkilegt að heilt
bæjarfélag hefði fengið að reyna
sameiginlega björgun. Mikil ró
hefði verið yfir þegar fólk fór niður
að höfn eða upp á flugvöll. Fólki
hefði frekar fundist það vera að
bjargast en að það upplifði sig í
bráðum lífsháska gosnóttina forð-
um.
Gosið breytti verðmæta- og gildismati
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Séra Kristján Í Vestmannaeyjum
miðast allt við fyrir eða eftir gos.