Vísbending - 23.12.2013, Qupperneq 10

10
O
ft er gott það sem gamlir kveða. Svo segir í Hávamálum
en í þann kvæðabálk hafa Íslendingar um aldir sótt
siðferðilega leiðsögn og ráðgjöf. Sennilega eru Hávamál
hliðstæða boðorðanna tíu nema þau eru bæði mun
ítarlegri og skemmtilegri.
Oft heyrist líka sagt um einhver að hann hafi lifað tímanna tvenna.
Það þýðir auðvitað að sá hafi séð miklar breytingar á sinni ævi.
Íslendingar eru þjóð sem steig af hestbaki um miðja 20. öld, settist inn
í bíl, reif torfbæinn og byggði úr steinsteypu og stökk í einu vetfangi
úr lítið breyttu samfélagi miðalda inn í tæknivæðingu nútímans.
Á seinni hluta 20. aldar gilti orðatiltækið þess vegna um stærstan
hluta þjóðarinnar sem gat slegið á sitt sameiginlega lær og dásamað
rafmagnið og rennandi vatnið og útvarpið og allt þetta sem bætti líf
okkar og frelsaði okkur frá stritinu.
Nú fer þeim mjög fækkandi sem geta sagt með sanni að þeir hafi
lifað tímana tvenna, en einn þeirra er Vilhjálmur Hjálmarsson frá
Brekku í Mjóafirði.
Vilhjálmur fæddist 20. september 1914 og er því nokkuð genginn
inn á sitt hundraðasta æviár. Vilhjálmur var eins árs þegar konur
fengu almennt kosningarétt til Alþingis og 66 ára þegar fyrsta konan
var kjörin forseti.
Hann var ársgamall þegar áfengur bjór varð ólöglegur á Íslandi
og 75 ára þegar hann var leyfður á ný. Hann fæddist í ríki sem laut
Danakonungi en hafði heimastjórn, var 4 ára þegar Ísland fékk
fullveldi og þrítugur þegar lýðveldið Ísland var stofnað á Þingvöllum.
Þegar Vilhjálmur fæddist var Halldór Laxness 12 ára, Þórbergur
var að upplifa þá hluti sem hann síðar lýsti í Ofvitanum. Ísland átti
ekkert leikhús, enga sinfóníuhljómsveit, ekkert útvarp, engan síma
og fáir höfðu séð málverk. Menningin var bækur úr Lestrarfélaginu,
harmonikuspil á tyllidögum, sálmasöngur í kirkjunni, kvæðalög,
rímnastemmur og lestur úr fornsögunum og biblíunni.
Vilhjálmur var 35 ára þegar fyrsta kjarnorkusprengjan féll, 49 ára
þegar Berlínarmúrinn var reistur, en 75 ára þegar hann var rifinn.
Vilhjálmur hefur lifað tvær heimsstyrjaldir, Kóreustríðið,
Víetnamstríðið, kalda stríðið og öll þorskastríðin. Hann var ríflega
þrítugur þegar ameríski herinn kom til Íslands en rúmlega níræður
þegar hann fór.
Vilhjálmur fæddist og ólst upp í Brekkuþorpi í Mjóafirði austur og
þar hefur hann búið nær alla sína ævi. Hann hefur þess vegna séð og
upplifað á eigin skinni þær miklu þjóðfélagsbreytingar sem orðið hafa
á íslensku samfélagi á 20. öldinni. Fáum árum áður en hann fæddist
voru íbúar Mjóafjarðar 420, árið sem hann fæddist voru þeir 281, en
þeim fækkaði um 100 fyrstu tíu árin sem Vilhjálmur lifði.
Vilhjálmur býr í dag í einstaklingsíbúð við Miðvang á Egilsstöðum.
Hann er talsvert lotinn og farinn að líkamlegri heilsu en andinn er
sannarlega óbugaður. Þótt hann segist vera farinn að gleyma og vera
orðinn utan við sig þá verður skrifara fljótt ljóst að sá aldraði hefur
jafngott skammtímaminni og hver annar. Þótt bakið sé bogið og
höndin sé ekki eins styrk og forðum logar enn skær glampi í gráu
auga og kímnigáfan er alltaf skammt undan.
man eftir Kötlugosinu
Ég kem til Vilhjálms í svartasta skammdeginu í byrjun desember.
Fokkerinn skekur sig eins og súludansmær þegar hann rennir sér í
stífri norðanátt niður á bakka Lagarfljóts og það eru 10 stig í mínus
þegar út er komið. Ég sníki mér far með póstbílnum upp að Miðvangi
og bílstjórinn segir mér sögur af Jóni gorm á leiðinni.
Það er hlýtt inni hjá öldungnum Vilhjálmi og við skiptum þannig
með okkur verkum, að hann kemur sér fyrir í stól við borðið meðan
ég helli upp á kaffi eftir hans fyrirmælum, finn smákökudall og skenki
okkur báðum í bollana. Hann drekkur svart og sykurlaust og rifjar upp
æskuárin á Brekku þegar kaffibaunirnar komu úr verslun á Norðfirði
í 60 kílóa strigasekkjum. Þær voru brenndar heima á kolaeldavélinni
og malaðar á staðnum. Það var gott kaffi og þetta er ekkert síðra.
Við hverfum óðara aftur til fortíðarinnar og ég stenst ekki mátið að
spyrja Vilhjálm eins og eflaust margir blaðasnápar hafa gert á undan
mér, hverjar séu elstu minningar hans úr bernsku.
„Ég man eftir frostavetrinum mikla 1918“, segir Vilhjálmur um
leið og hann viðurkennir að erfitt geti verið að greina í sundur hvað
eru raunverulegar bernskuminningar og hvað situr í minni hans eftir
að hafa heyrt frásagnir af því ótal sinnum.
„Ég man líka mjög skýrt eftir Kötlugosinu 1918. Dynkir og drunur
heyrðust alla leið til Mjóafjarðar og ég man þá vel.“
SamFERða SöguNNI
Vilhjálmur Hjálmarsson frá Brekku í mjóafirði fæddist í samfélagi sem var lítið breytt frá miðöldum.
Hann hefur fylgst með mjóafirði og Íslandi öllu feta veginn frá sveitasamfélagi til borgríkis
og segir að mjófirðingar hafi vitað strax um miðja síðustu öld hvert stefndi.
Íslenskur útilegumaður eins og myndhöggvarinn
Einar Jónsson sá hann fyrir sér fyrir rúmlega öld.
PÁLL ÁSgEIR
ÁSgEIRSSON
BLaðamaðuR
Væntum engrar himnasendingar að sunnan