Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Blaðsíða 18

undursamlegu samsömunar við tilveruna
sem kenna má til lífsreynslu helgra manna,
unio mystica. Og taki menn eftir því, að
Ólafur er Jesúgervingur einmitt vegna þess
að hann er skáld. Þótt hann sé í kraftbirting-
arsamræmi við tilveruna eins og hún leggur
sig er hann útskúfaður og hæddur og barinn
í mannlegu félagi — vegna þess að hann er
skáld. Og hann tekur öllum pústrum heims-
ins með æðruleysi því hann veit að hann
rekur mikið erindi: „Skáldskapurinn er
endurlausnari okkar allra,“ segir hann oftar
en einu sinni.6 Hann er harmkvælamaður
vegna þess að hann er skáld — í skáldinu á
mannfólkið bágt, hann þjáist með mann-
kyninu og hættir ekki að finna til fyrr en
heimurinn er orðinn góður — en þá er hann
líka hættur að vera skáld.7 Ólafur Kárason
verður reyndar með þessum hætti eitt af
glæsilegustu dæmum sem við eigum um þá
,,helgun“ skáldskaparins sem hefur lengi
fylgt bæði metnaði skáldanna og vonum
lesendanna.
Þessi helgun er ekki ný bóla. Það hefur að
sönnu gengið á ýmsu með stöðu og virð-
ingu skálda í samfélaginu, en við getum
treyst því, að allt frá hinum rómantíska tíma
að minnsta kosti standi skáldin gjarna í
einhverskonar æðra ljósi. Tilkall til þess að
skáld stundi einskonar hliðstæðu við trúar-
lega þjónustu er stundum furðu opinskátt
eins og í frægum ummælum Novalisar,
skálds hins bláa blóms, frá 1798:
Skáld og prestar voru í upphafi eitt og hið
sama, það er ekki fyrr en á seinni tímum að
leiðir þeirra hafa skilið. En hið sanna skáld
er ávallt prestur, rétt eins og sannur prestur
hefur alltaf verið skáld.8
Hér er boðað farsælt samræmi listar og
trúar, skáldskapar og kirkju, sem rættist
vitanlega ekki. En í þessum orðum kemur
skýrt fram sú hneigð að iðja skáldsins, bók-
menntimar, séu heilagt erindi á jörðunni.
Skáldskapurinn gegnir endurlausnarhlut-
verki eins og þeir Ólafur Kárason og Jón
Prímus sögðu löngu síðar í bókum Laxness.
Skáldskapurinn kemur á þeim tengslum
sem rofnað hafa, fínnur þá heildarmerkingu
sem gleymst hafði. Hann vísar veginn til
dýpri skilnings sem er æðri hagsýni og
nytjahyggju heimsins. Hann er um leið
köllun til æðri verka, til einskonar trúboðs
meðal heiðingjanna, filisteanna — og vei
þeim sem ekki yfirgefur föður og móður og
konu og þægindi og borgaralega velferð og
þjónar skáldskapnum. Skáldið er spámaður
sem fær sýn sína og orðsins kraft frá hinum
hæsta eins og segir í kvæði Púshkíns:
Rís upp! þín spámanns-augu skilji!
Legg úthafsströnd og fjalladal
þér undir fót, það er minn vilji,
og Orð mitt hjörtun brenna skal!
(Þýð. Helga Hálfdanarsonar)
Skáldið er um leið sá spámaður sem er
hæddur og fyrirlitinn og grýttur af lýðnum
fyrir að boða honum ást og sannleika, eins
og frá greinir í kvæði annars Rússa, Mík-
haíls Lermontovs. ,,í innblásinni hrifningu
sinni kemur skáldið auga á guð,“9 segir
Dostojevskíj, sem var reyndar einkar róm-
antískur maður í sinni fagurfræði.
En þegar bókmenntirnar ryðjast með
þessum hætú inn á svið hins heilaga er ekki
þar með sagt að þær gangi í takt við trúararf-
inn og þaðan af síður kirkjuna. Skáldin vilja
flest sem minnst þiggja frá áhrifavaldi trú-
arhefðar, þau gera sem allra mest úr því að
þau séu öllum óháð: fegurðin mun ríkja ein,
ofar hverri kröfu. Þau eru dýrðlega gagns-
laus í hagkerfinu, markaðsgildi þeirra er
16
TMM 1993:2