Dagblaðið Vísir - DV - 04.11.2009, Blaðsíða 14


Miðvikudagur 4. nóvember 200914 Bækur
Æviminningar
Mannsævi í
MörguM lönduM
Einar Benediktsson, fyrrverandi
sendiherra, hefur víða kom-
ið við á langri ævi. Hann fædd-
ist og ólst upp í Reykjavík, nánar
tiltekið fyrir vestan læk, en hélt
ungur til náms vestur í Ameríku
og dvaldist þar um nokkurra ára
skeið, reyndar mun lengur en til
stóð í upphafi. Að námi loknu
lá leið hans til Parísar, þar sem
hann starfaði um skeið hjá OEEC,
eða Efnahagssamvinnustofnun
Evrópu, eins og hún hefur verið
nefnd á íslensku. Eftir stutta dvöl
í Reykjavík tók Einar við starfi á
vegum utanríkisþjónustu Íslands
í París og kom þá, auk annars, mjög að undirbúningi inngöngu Íslands í EFTA.
Hann varð síðan sendiherra Íslands í mörgum löndum um liðlega tveggja ára-
tuga skeið. Lengst hafði hann aðsetur í Lundúnum og París, en sendiherraferl-
inum á erlendri grund lauk Einar vestur í Washington.
Frásögn af starfsferlinum erlendis er meginstefið í endurminningum Ein-
ars, enda kom hann, ýmist beint eða óbeint, að mörgum veigamestu málum
í sögu íslenskra utanríkismála á síðari hluta 20. aldar. Þarna er margur góður
fróðleiksmolinn og að minni hyggju hlýtur þessi bók að verða góður fengur
öllum þeim, sem vilja fræðast um sögu íslenskra utanríkismála og -viðskipta á
tímabilinu frá því eða skömmu fyrir 1960 og fram undir árþúsundamótin.
Í 6. kafla bókarinnar fjallar Einar um föðurfólk sitt. Sú saga er öll hin fróð-
legasta, ekki síst það sem segir af dapurlegum örlögum Svölu föðursystur hans
og þýðingum á skáldskap afa hans, Einars Benediktssonar, á enska tungu. Í
þessum kafla víkur hann einnig að ýmsu, sem skrifað hefur verið um Einar
skáld á undanförnum árum og áratugum og gerist þá þungorðari en endra-
nær. Ég get vel skilið gremju og sárindi Einars í þessu efni, en hygg að þrátt
fyrir allt hafi að minnsta kosti sum þessara skrifa orðið til þess að auka áhuga
á æviferli, hugsjónum og skáldskap Einars eldri. Að mínu viti nýtur hann nú
einna mestrar virðingar allra íslenskra ljóðskálda síðari tíma, að Jónasi Hall-
grímssyni einum undanskildum.
Sjöundi kafli fjallar um ættingja höfundar suður á Nýja-Sjálandi og er
magnþrungin frásögn af mannlegum örlögum. Þeim kafla hefði hins vegar
mátt ritstýra eilítið betur en gert er. Hann er eiginlega lengd gerð af blaðagrein
og stöku setningar í honum eru sem endurtekning á því, sem þegar hefur kom-
ið fram framar í bókinni. Loks er í bókarlok fróðleg frásögn af viðfangsefnum
höfundar eftir að hann lét af starfi sendiherra í Washington og fluttist heim.
Öll er frásögnin í þessari bók einkar hófstillt og viðkunnanleg, auk þess að
vera stórfróðleg. Bókin er prýdd allmörgum ljósmyndum og allur frágangur
hennar er til fyrirmyndar. Jón Þ. Þór
að skilJa heiMinn
– æviMinningar sendiherra
Einar BenediktssonHófstilltar og
viðkunnan-
legar endur-
minningar.
Útgefandi:
Bókafélagið Ugla
Ævisaga
risapáskaegg
í fallhlíf
Ævisögur innihalda alltof oft lýsing-
ar á lífshlaupi þar sem skáldskap-
urinn ber veruleikann ofurliði. All-
ir hafa eitthvað í pokahorninu sem
þeim finnst erfitt eða jafnvel óbæri-
legt að bera fram fyrir almenning.
Og það er einmitt þar sem skilur á
milli góðrar ævisögu og froðunnar
sem ætlað er að fela raunveruleik-
ann eða fegra hann.
Það liggur í loftinu er í senn ævi-
saga hjónanna Birnu Óladóttur frá
Grímsey og Dagbjarts Einarsson-
ar frá Grindavík og að hluta saga
byggðarlaganna sem fóstraði þau.
Höfundurinn, Jónas Jónasson, vef-
ur þessa tvo þræði saman af snilld.
Því er lýst með rómantískum hætti þegar leiðir turtildúfanna liggja saman. Þar
er strax sleginn sá tónn að ástin er hvikul. Bráðskondin frásögn er af því hvernig
Dagbjartur stýrimaður í Grindavík verður að vinna hug Birnu sem hafði fallið fyrir
vélstjóra. Áður hafði vonbiðillinn tjáð ást sína með þeim afgerandi hætti að leigja
flugvél frá Reykjavík til að senda þeirri útvöldu risastórt páskaegg sem hent var út
í fallhlíf yfir Grindavík. Skömmu síðar voru þau hringtrúlofuð.
Það er augljóst að Jónas Jónasson hefur fengið hjónin til að segja nánast allt
um líf sitt og ástir. Eftir áralangt hjónaband kom babb í bátinn og þau Dagbjart-
ur og Birna lýsa því þegar hann tók upp ástarsamband við vinkonu Birnu. Það
komst upp þegar útgerðarmaðurinn kom heim að morgni í öfugum nærbuxun-
um. Hjónin lýsa þeim ólgusjó sem hjónabandið lenti í þegar Dagbjartur braust
út úr lygavefnum og játaði að hafa árum saman átt í sambandi við konuna. Þessi
hluti bókarinnar er staðfesting þess að höfundurinn fær allt upp á borðið. Fáheyrð
einlægni.
Dagbjartur er einn af þekktustu útgerðarmönnum Íslands. Hann segir söguna
af stofnun Fiskaness í Grindavík og lýsir því þegar brestur kemur í samstarf hans
og Björgvins Gunnarssonar, svila hans. Eftir áratuga vináttu og samstarf urðu vin-
slit. Því er einnig lýst þegar Fiskanes sameinaðist hinu risafyrirtækinu í Grindavík,
Þorbirninum. Niðurstaðan varð sú að Fiskanesmenn lentu úti í kuldanum. Loks
segir af fjárfestingu fjölskyldu Dagbjarts í erlendu flugfélagi sem reyndist vera hið
versta feigðarflan.
Eitt það mikilvægasta við bækur er titill og kápa. Í báðum tilvikum bregst
mönnum bogalistin. Titillinn, Það liggur í loftinu, gerir ekkert fyrir bókina fremur
en tilþrifalaus kápan. En höfundarverkið er enn ein staðfesting á snilld Jónasar.
Dagbjartur og Birna segja sína sögu undanbragðalaust. Það verður enginn svik-
inn af þessari bók. Væntanlegir kaupendur mega ekki láta blekkjast af umbúðun-
um. Innihaldið er fullkomlega þess virði að verja kvöldstund í að skyggnast inn í
líf hjónanna í Grindavík. Bókin er einskonar risapáskaegg í fallhlíf. Lítur ekkert
sérstalega vel út en smakkast þess betur. reynir traustason
Það liggur í loftinu – saga Birnu
óladóttur og dagBJarts einars-
sonar í grindavík
Jónas JónassonHöfundar-
verkið er enn
ein staðfesting
á snilld
Jónasar.
Útgefandi: Skrudda
Starfsævisaga Jónasar Kristjánssonar ritstjóra er snubb-
ótt smíð miðað við alla þá reynslu og þekkingu sem
maður ímyndar sér að hann hljóti að búi yfir. Jónas
starfaði í blaðamennsku á Íslandi í 45 ár, frá árinu 1961,
þegar hann hóf störf á Tímanum, og þar til 2006, þegar
hann hætti sem ritstjóri DV.
Hann kom dagblöðum á laggirnar, Dagblaðinu og
síðar DV, fylgdist með fréttum og umræðunni í samfé-
laginu og tók þátt í henni í öll þessi ár – og hann var rek-
inn þrisvar af ólíkum ástæðum.
Samt er starfsævisaga hans, Frjáls og óháður, hvorki
fugl né fiskur. Efniviðurinn ætti að vera þarna til að
skrifa áhugaverða og mikilvæga bók fyrir sögu íslenskrar
blaðamennsku á seinni hluta tuttugustu aldar en þessir
áratugir Jónasar í eldlínu samfélagsumræðunnar skilja
lítið eftir sig.
Áhrifavalduríblaðamennsku
Óhætt er að fullyrða að fáir íslenskir blaðamenn hafi haft
eins mikil áhrif á fagið á síðustu áratugum og Jónas hef-
ur gert. Upp í hugann koma einna helst nöfn Moggarit-
stjóranna, Matthíasar og Styrmis, og svo kannski Gunn-
ars Smára Egilssonar sem hefur stofnað nokkur blöð í
gegnum tíðina sem náð hafa að verða mikilvæg, meðal
annars Fréttablaðið.
Jónas er guðfaðir þess konar blaða sem kalla má
götublöð: harðra, gagnrýninna og ópólitískra blaða sem
leyfa sér að ganga lengra í efnistökum en þau íhalds-
samari. Segja má jafnframt, líkt og kemur fram í bók-
inni, að Jónas hafi átt þátt í því, með stofnun Dagblaðs-
ins og DV, að lyfta íslenskri blaðamennsku upp úr hinum
hvimleiða flokksblaðapytti sem lengi vel einkenndi dag-
blaðamarkaðinn hér á landi: Mogginn fylgdi Sjálfstæð-
isflokknum, Tíminn Framsókn og Alþýðublaðið Alþýðu-
flokknum. Ævistarf hans verður því óhjákvæmilega að
teljast merkilegt þótt Jónas geri þessu langa starfi ekki
nægilega góð skil í bókinni.
Stoppaðstuttvið
Ástæðan fyrir því að bókin veldur vonbrigðum er fyrst
og fremst vegna þess að Jónas gefur sér ekki nægilega
mikinn tíma til að segja frá þessari löngu og merkilegu
starfsævi sinni. Bókin er stutt, 150 blaðsíður, í litlu broti
og með fáum orðum á blaðsíðu. Jónas fer á hundavaði
yfir feril sinn án þess að stöðva við einstök atriði eða
ræða smáatriði. Bókin verður því yfirborðsleg og stutt-
araleg fyrir vikið. Ég las bókina á þremur tímum eða
svo.
Um svipað leyti og ég las bók Jónasar las ég bók eftir
kollega hans, fyrrverandi aðstoðarritstjóra Washington
Post, Ben Bradlee, sem er einna frægastur fyrir að hafa
verið einn aðalmaðurinn í að koma upp um Watergate-
hneykslið. Starfsævi Bradlees var álíka löng og Jónasar
en bókin hans er 500 blaðsíður, í stóru broti og er afar
ítarleg. Ég var nokkra daga að lesa þá bók. Sú bók var
tæmandi um starfsævi Bradlee. Bók Jónasar er það ekki.
Þetta er synd þar sem halda má því fram að starf Jónasar
hafi verið álíka mikilvægt fyrir íslenska blaðamennsku
og starf Bradlees á Washington Post var fyrir bandaríska
blaðamennsku. Báðir voru þeir miklir frumkvöðlar á
sviði rannsóknarblaðamennsku og uppljóstrana um
hneykslis- og spillingarmál.
Það er því eins og Jónas hafi ekki nennt að eyða mikl-
um tíma eða orðum í bókina. Þess vegna stendur les-
andinn oft eftir og spyr sig: Bíddu, já en ...? um einstök
atriði. Jónas moðar því lítið úr miklu og gerir minna úr
starfsævi sinni en ástæða er til.
Skýringuna á þessu kann meðal annars að vera
í finna í því sem Jónas segir sjálfur í bókinni: að hann
hafi fyrst og fremst verið ritstjóri og hafi þar af leiðandi
ekki verið mjög vanur að skrifa mikið af texta fyrr en eft-
ir að hann hætti í blaðamennskunni – Jónas heldur nú
úti einni vinsælustu bloggsíðu landsins. Eins kann skýr-
ingin að vera sú að Jónas byrjaði ekki að skrifa bókina
fyrr en í vor og hefur því komið henni frá sér á nokkrum
mánuðum. Hann hefði því kannski, miðað við afrakst-
urinn, átt að gefa sér meiri tíma eða fá einhvern annan
höfund til að vinna þetta verk.
Skorturáefnislegriumfjöllun
Jónas fer til að mynda sjaldan og lítið ofan í einstök
fréttamál sem hann hefur komið að í gegnum tíðina
sem ritstjóri. Áhugavert hefði verið að heyra eitthvað
um þau: Hvaða Jónasi fannst markverðast, hvaða mál
voru mikilvægust á ferli hans, hvaða mistök hann gerði
og hverju hann sér eftir. Það er helst að kynferðisbrota-
málið á Ísafirði – sem kostaði hann ritstjórastólinn á DV
í ársbyrjun 2006 eftir að því var slegið upp á forsíðu og
brotamaðurinn framdi sjálfsmorð – fái einhverja efnis-
lega umfjöllun.
Palladómarogafdráttarleysi
Eitt af einkennum bókarinnar eru palladómarnir sem
í henni er að finna. Sterkar og afdráttarlausar skoðanir
Jónasar eru flestum þeim sem lesið hafa bloggsíðu hans
vel kunnar. Af þeim er vitanlega nóg í þessari bók. Dav-
íð Oddsson og Ólafur Ragnar Grímsson fá meðal ann-
ars sinn skerf af gagnrýni sem og ýmsir samstarfsmenn
Jónasar í gegnum tíðina. Bók Jónasar mun því væntan-
lega koma illa við einhverja þeirra sem hann potar í.
Jónas talar þó auðvitað líka mjög vel um marga af sam-
ferðar- og samstarfsmönnum sínum.
Eins og oft er raunin um bækur þar sem mikið er
af slíkum palladómum þá er bók Jónasar ágætlega
skemmtileg og hressileg. Hún minnir raunar dálítið á
sjálfsævisögu Sigurðar Stefánssonar, prests í Vigur, að
þessu leyti en beðið var með það í áratugi að gefa þá bók
út vegna þess hversu eldfim hún var.
Stíll Jónasar, sem er frægur fyrir að vera afar knapp-
ur og beittur, í bókinni fylgir efnistökunum: Hann er af-
dráttarlaus og afgerandi. Jónas talar í staðreyndum, eins
og sá sem höndlar og útdeilir sannleikanum. Honum
leiðast fyrirvarar, málalengingar og að setja fram mikil
rök fyrir skoðunum sínum. Jónas slær meiningum sín-
um fram sem Sannindunum. Viðtengingarháttur er eit-
ur í hans beinum.
Að þessu leyti er heimssýn hans svart-hvít og líkt og
oft gildir um menn sem hafa slíka sýn þá þurfa þeir oft
að skipta um skoðun þegar sannleikurinn þeirra er ekki
alveg eins og málin í raun – Jónas segir reyndar í bókinni
að honum finnist ekkert athugavert við það að skipta
um skoðun á málunum. Af þessum sökum er erfitt að
greina einhverja tiltekna heimssýn hjá Jónasi.
Snitta
Kannski er þetta einmitt eitt helsta vandamál Jónasar
sem bloggara og bókarhöfundar. Lesandi stendur nær
alltaf eftir með margar spurningar eftir að hafa lesið það
sem hann skrifar því hann undirbyggir það ekki nægi-
lega vel. Líklega finnst honum hann ekki þurfa þess því
hann er svo viss um að hann hafi rétt fyrir sér. Þetta er
helsti galli þessarar starfsævisögu hans: Lesandi hefði
viljað fá meira því hann kynnist hvorki manninum
Jónasi Kristjánssyni né starfsævi hans svo nokkru nemi.
Góður maður gagnrýndi þessa bók Jónasar á þeim
forsendum að þó hún væri fín aflestrar væri hún í raun
og veru bara eins og forréttur því það vantaði svo mikið í
hana. Ég ætla að ganga lengra: Bókin er snitta og er hún
því vitanlega langt í frá mettandi.
ingi f. vilhJálMsson
stuttaraleg starfsævisaga
BÆKUR:
EftirdagsverkiðJónas
Kristjánsson fjallar um ævistarf
sitt í bókinni Frjáls og óháður.
Bókin er hressileg aflestrar en
ristir grunnt: Jónas fer á
hundavaði yfir nærri 50 ára
starfsævi.
frJáls og óháður
Jónas KristjánssonJónas gerir að
öllum líkind-
um minna úr
ferli sínum en
efni standa til.
Útgefandi:
Sögur útgáfa