Dagblaðið Vísir - DV - 09.05.2011, Blaðsíða 12

12 | Úttekt 9. maí 2011 Mánudagur
„Sumir munu eflaust segja að öllu
megi nú nafn gefa þegar ég segi að
ég álíti barnið mitt vera matarfíkil en
það er nú bara þannig að börn glíma
við þessa fíkn rétt eins og fullorðnir,“
segir Anna Sigríður Jónsdóttir. Anna
Sigríður er móðir ellefu ára stúlku
sem glímir við matarfíkn og hún er
ekki sú eina. Um þessar mundir er
verið að opna sérdeild á Landspít­
alanum fyrir of þung börn. Ástæðan
er einfaldlega sú að mörg börn eru í
vanda. Tæp tuttugu prósent níu ára
barna eru of þung og tæp fimm pró­
sent þeirra eru of feit. Offita er helsta
og alvarlegasta vandamál 21. ald­
arinnar og tíðni hennar hefur farið
ört vaxandi bæði í hinum vestræna
heimi sem og í þróunarlöndunum.
Dóttir Önnu Sigríðar, Elín Björg
Eyjólfsdóttir, er ein þeirra sem glím­
ir við offitu. Hún hefur verið of þung
frá því að hún var svona fimm ára
gömul. Það varð að vandamáli þeg­
ar hún varð sjö ára og smám saman
hefur vandinn undið upp á sig. Níu
ára gömul var hún 57 kíló á meðan
meðal níu ára stelpa er um 30 kíló.
Tveimur árum síðar voru kílóin 67.
Þess má reyndar geta að Elín Björg
hefur alltaf verið hávaxin, en engu að
síður of þung miðað við hæð.
Smituðust af matarfíkninni
Anna Sigríður er sjálf matarfíkill
og segir nú söguna af því hvern­
ig hennar eigin fíkn mótaði börnin.
Hún á fjögur og telur að þrjú þeirra
séu efni í matarfíkla. „Þau hafa stöð­
uga löngun í mat og eru sólgin í fæði
sem kallar svona á mann. Enda bar
heimilislífið þess merki að ég var í
ofáti. Ég keypti þannig inn og bauð
upp á miklu meira en ég geri í dag
því mín hugsun var alltaf sú að ég
ætti nóg. Auðvitað lá það fyrir börn­
unum. Neysluvenjur þeirra mótast af
neysluvenjum mínum.
Allir skápar voru fullir af kexi og
fæðan var mjög kolvetnarík. Pasta,
kartöflur og hrísgrjón svöluðu minni
fíkn á sínum tíma og það var auð­
vitað í matinn. Eins var miklu meira
sælgæti og snakk í boði því þegar
ég var sjálf að borða þetta keypti ég
heilu kassana af einhverjum bitum
og risapoka af einhverju narti. Börn­
in sáu það og komust í þetta. Stund­
um bauð ég þeim upp á þetta því ég
varð að svala minni fíkn. En þetta er
ekki í boði lengur. Núna eru nammi­
dagar einu sinni í viku og ekkert um­
fram það nema það komi eitthvað
sérstakt til.“
Átök um mataræðið
Þegar hún tók síðan á eigin vanda
og ætlaði að breyta matarvenjum
barnanna um leið voru þau ekki til­
búin til þess. Átök mynduðust á
heimilinu og þau ágerðust bara. Sér­
staklega á milli Önnu Sigríðar og
Elínar Bjargar. „Ég reyndi að koma
ofan í hana mat sem hún þvertók
fyrir að borða. Hún vildi helst borða
kolvetni og sterkju. Það var ekki hægt
að bjóða henni upp á neitt annað
en brauð, pasta og þessi unnu kol­
vetni. Hvíti sykurinn var líka vinsæll,
hún vildi hafa allt sætt og sykrað.
Hvorki ávextir né grænmeti voru á
vinsældar listanum.
Hún gaf sig ekki og sagði stund­
um að ef hún fengi ekki það sem hún
vildi myndi hún ekki borða neitt og
lokaði sig síðan af. Oft endaði þetta
með því að við fórum báðar í vont
skap og stóðum jafnvel í hávaðarifr­
ildi.
Til að losna við þessi átök hef ég
mataræðið einfalt. Ég ber ekki eitt­
hvað á borð sem ég veit að hún borð­
ar ekki og er aðeins til þess fallið að
valda deilum. Mér finnst það ekki
þess virði að standa í þessum hörðu
deilum.“
Huggaði sig með mat
Á tíunda aldursári Elínar Bjargar
fluttu þær mæðgur til Reykjavík­
ur þar sem þær bjuggu í eitt ár. Elín
Björg eignaðist fáa vini og lokaði sig
af. „Hún var rosalega döpur. Einu
skiptin sem hún varð glöð var þegar
hún mátti fá eitthvað gott að borða.
Ég sá hvernig hún notaði mat til þess
að hugga sig um leið og á sama tíma
hætti hún að fara út að leika sér og
hreyfa sig. Það var átakanlegt að
horfa á þetta,“ segir Anna Sigríður
sem þekkir það sjálf að nota mat sem
huggun. Hún vissi því hvað dóttir
hennar var að ganga í gegnum.
Hún reyndi allt hvað hún gat til
þess að höfða til skynsemi dóttur
sinnar og fá hana til þess að snúa
við blaðinu. En ekkert gekk. Þvert á
móti jókst vandinn, dóttir hennar
fór að stelast í mat og fela það. „Ég
sá hvað hún var að gera því ég veit
hvernig maður fer að. Þetta stefndi
í stórvanda. Hún var alveg hömlu­
laus í átinu, það mætti lýsa því sem
óhemjugangi. Fólk sem ekki þekkir
til skilur þetta ekki.“
Óttaðist að fá ekki nóg
Ekki leið á löngu þar til Anna Sigríður
áttaði sig á því að dóttir hennar
glímdi við matarfíkn. „Barnið mitt er
matarfíkill. Taktarnir voru svo greini­
legir. Hún hafði stöðuga löngun í mat
og gat ekki stoppað. Ef eitthvað gott
var á boðstólum gat hún aldrei far­
ið frá borðinu fyrr en allt var búið og
hún lagði allt kapp á að fá sem mest
áður en það kláraðist. Hún óttaðist
að fá ekki nóg. Allt eru þetta einkenni
matarfíknar.
Ég sá það líka í afmælum og víðar
þar sem krakkar voru samankomnir
að veitingarnar skiptu hana meira
máli en hina krakkana. Hún ein­
blíndi alltaf á það hvað væri í boði á
meðan hinir krakkarnir komu bara
að borðinu til þess að borða og voru
svo farnir að leika sér. Hún kom aft­
ur á móti aftur og aftur að borðinu til
þess að fá meira.“
Strítt á þyngdinni
Eftir ítrekaðar tilraunir til þess að
grípa inn í og breyta mynstrinu gafst
Anna Sigríður upp í fyrra og leitaði
eftir aðstoð. „Mér fannst ég varnar­
laus. Hún hlustaði ekki á mig og því
meira sem ég reyndi að hjálpa henni
því öflugri varð mótþróinn og hún
tróð meiru í sig. Þannig að ég varð að
fá hjálp.
Hún var orðin 67 kíló og þetta
var komið í óefni. Ég sagði henni að
ástandið gæti verið hættulegt og fékk
hana til þess að fara til barnalæknis
sem var sérfræðingur í innkirtlastarf­
semi, ræða við hann og fá stuðning.
Hann tók rosalega vel á móti henni
og það var ákveðið að hún myndi
halda þyngdinni í skefjum á meðan
hún væri að stækka. Hún þyrfti ekki
að léttast en mætti ekki þyngjast.
Hún var jákvæð fyrir þessum til­
mælum því henni var farið að líða
mjög illa. Þyngslin voru farin að setja
mark sitt á hana bæði andlega og
líkamlega. Henni var strítt á því að
vera fitubolla. Strákarnir uppnefndu
hana og stelpurnar gjóuðu augunum
til hennar og hvísluðust á þegar þær
voru í sundi eða leikfimi. Ég var hörð
á því að hún ætti alltaf að fara í sturtu
eftir leikfimi en hún var farin að finna
alls konar afsakanir til að sleppa því.
Hún fann alveg hvernig hún ein­
angraðist því hún lokaði sig af og
vildi helst fá að vera í friði. Á þessum
tímapunkti var hún tilbúin til þess að
gera allt til þess að breyta þessu.“
Henni líður betur
Síðan eru liðnir tíu mánuðir. Á þess­
um tíu mánuðum hefur hún ekki
þyngst, bara hækkað og það um tíu
sentímetra. Að sögn læknisins henn­
ar jafngildir það því að missa tíu kíló.
„Það er stórmunur á henni, enda er
hún alltaf að fá að heyra það hvað
hún líti vel út. Henni líður miklu bet­
ur og það er miklu auðveldara að
vera til. Hennar félagslega bakland
er sterkara. Þótt ég tönnlist sífellt á
því að allir eigi að vera vinir er það
nú samt þannig að lífið er auðveldara
þegar hún er samþykkt af hópnum
og sker sig ekki úr að einhverju leyti.
Hún tekur þátt í öllum íþróttum
og útileikjum og það er náttúrulega
léttara að hlaupa yfir völlinn núna.
Annars er allt orðið miklu léttara og
við leggjum báðar áherslu á að hafa
þetta jákvætt og skemmtilegt. Enda
finnst mér þetta allt hafa lagast mik­
ið.“
Út með ávaxtasafann
Eitt af því sem læknirinn ráðlagði
Elínu Björgu var að hætta að drekka
ávaxtasafa. Jafnvel þótt hann sé nátt­
úrulegur og án viðbætts sykur er
mikill náttúrulegur sykur í honum
sem getur haft áhrif á þyngd barna.
Annað ráð var að þamba glas af
köldu vatni þegar hungrið sækir að á
milli mála. „Hún var alltaf svöng og
vildi gjarna fá matarbita á milli mála.
Stundum var hún orðin verulega
óþolinmóð klukkutíma fyrir kvöld­
mat. En kalda vatnið slær á hungur­
tilfinninguna svo hún getur þá beðið
fram að kvöldmat.“
Auk þess gætir Anna Sigríður þess
vel að eiga ekkert nasl í skápunum.
„Hún ræður ekki við það. Hún á enn
sína daga þar sem hún dettur í það ef
svo má segja. Hún er svo sólgin í mat.
Þetta er erfitt og ég þarf að standa
fast á mínu.
Þar sem börnin hafa þetta í sér
þarf ég að hafa fyrir matartíman­
um, hugsa hverja máltíð, undirbúa
hana og vanda mig. Ég get ekki bara
hent einhverju frá mér af því að það
er þægilegt. Þar fyrir utan þarf ég að
skera niður ávexti og grænmeti og
bera það fram svo þau borði það. Þau
fá sér ekki ávexti og grænmeti sem er
inni í ísskáp.“
Í fötum af mömmu
Áður en þau settu sér markmið gekk
læknirinn úr skugga um að það væri
ekkert líffræðilegt að Elínu Björgu.
Svo var ekki. „Þá vissum við að það
var bara of mikið sett í sig. Enda
borðaði hún á við fullorðna mann­
eskju þegar henni fannst eitthvað
gott og kepptist við að fá ekki minna
en aðrir.
En ef hún fer fram á meira en góðu
hófi gegnir minni ég hana á eitthvað
jákvætt og skemmtilegt varðandi ár­
angurinn sem hún er búin að ná.
Eins og það hvað það var gaman
síðast þegar við fórum að kaupa föt
á hana. Áður fyrr þurftum við oft að
fara í konudeildina til þess að finna
föt á hana því barna­ og unglingaföt
pössuðu henni ekki. Eins gekk hún
gjarna í fötum af mér sem hentuðu
henni ágætlega og henni leið vel í.
Það er ekkert voðalega gaman þegar
maður er ellefu ára,“ segir Anna Sig­
ríður og bætir því við að hún hafi líka
tekið það nærri sér.
Skelfilegt að sjá
barnið þyngjast
En þótt árangurinn sé umtalsverður
er þráhyggjan enn til staðar. Sama
hvaða tíma dags Elín Björg kemur
heim spyr hún alltaf strax hvað sé í
matinn í kvöld. Allri vikunni eyðir
hún svo í að skipuleggja nammidag­
ana á laugardögum. Stundum hverf­
ur matur úr skápunum án ummerkja.
„Þá veit ég að hún er að gleypa í sig í
laumi,“ segir Anna Sigríður sem bað
dóttur sína um að sleppa laumu­
spilinu og segja frekar frá því þegar
hún fær sér eitthvað í leyfisleysi. „Í
staðinn lofaði ég að skamma hana
ekki eins og hún óttast.
Ég átti það til hér áður fyrr að detta
í niðurrifsstarfsemi því mér sveið það
hvað hún var þung. Mér leið skelfi­
lega með að sjá hana blása út. Líka
af því að ég veit af eigin reynslu hvað
því fylgir mikil vanlíðan. Þannig að
ég skammaði hana stundum og sagði
að hún yrði bara feitari ef hún héldi
áfram að borða svona mikið. Það
hafði náttúrulega öfug áhrif og hún
borðaði meira.“
Þakklát fyrir hvern dag
En svo þurfti ekki meira til að snúa
ferlinu við en heimsókn til lækn­
is sem hvatti Elínu Björgu áfram og
studdi hana í þessari baráttu. „Það
var þvílíkur léttir. Öll samskipti urðu
auðveldari því hún er meðvituð um
ástandið og vill snúa við blaðinu. Um
leið fær hún klapp á bakið og hrós
fyrir dugnaðinn.“
Núna er tíminn til aðgerða því
Elín Björg er enn ung og undir
verndarvæng móður sinnar. Anna
Sigríður segir að því feitari sem börn
séu í æsku því meiri hætta sé á að
þau glími við offitu á fullorðinsár­
um. Hún þakkar því fyrir hvern dag,
hverja viku og hvern mánuð sem Elín
Björg er í góðum málum. „Ég vona
að þegar hún verður eldri og fer að
eiga meiri pening að hún nýti sér það
sem hún hefur lært og missi ekki tök­
in. Það gæti gerst því þráhyggjan er
rosaleg. Það er ekkert auðvelt að tak­
ast á við þetta.“
Ný eining á spítalanum
vegna vandans
Undir það tekur Ragnar Bjarnason
læknir á Landspítalanum. Á fjárlög­
um ríkissjóðs er fjárveiting til þess
að stofna nýja einingu á Landspít­
alanum fyrir of feit börn. Er þetta
eina nýja fjárveitingin til Landspítal­
ans þar sem annars var skorið niður
um 6,6 milljarða á árunum 2009 og
2010. Ástæðan er sú að offita barna
er raunverulegur vandi á Íslandi sem
verður að bregðast við. Enda skil­
greinir Alþjóðaheilbrigðismálastofn­
unin offitu sem sjúkdóm vegna þess
hve margvíslegar og alvarlegar af­
leiðingar hún hefur á heilsu og lífs­
gæði fólks.
Hefur hjálpað hundrað börnum
„Ég hef áhyggjur af stöðunni,“ segir
Ragnar en hann hefur undanfarin
sex ár unnið mikið að því að finna
réttu leiðina til þess að meðhöndla
þessi börn og fjölskyldur þeirra. Á
þeim tíma hefur hann sinnt hundr­
að fjölskyldum og vísað fjölmörg­
um frá. „Þar sem við vorum að
vinna að þessari rannsókn höfðum
við ekki bolmagn til að taka á móti
fleirum.“
Tilviljun réð því að Ragnar helg­
aði sig þessu starfi en vandinn var
engu að síður augljós sem og skortur
á úrræðum. „Við vorum í vandræð­
um með þessi mál. Niðurstaða rann­
sóknarinnar er aftur á móti jákvæð
þar sem okkur tókst að sýna fram á
að við getum vel gert eitthvað með
atferlismeðferð og hvatningu.“
Eftir sex ára baráttu fær Ragnar
því loksins fjármagn til þess að sinna
þessu almennilega og teymi sem er
skipað sálfræðingi, hjúkrunarfræð­
ingi og næringarráðgjafa.
Skutlið skaðar
Ragnar bendir á að offita barna sé
fyrst og fremst samfélagsvandi þótt
afleiðingarnar séu heilbrigðisvandi.
Það sé því ábyrgð samfélagsins að
hjálpast að við að leysa þann vanda.
„Til þess þarf viðhorfsbreytingu.
Við borðum meira en við brenn­
um, meðal annars vegna þess að við
hreyfum okkur of lítið. Við þurfum
að koma því þannig fyrir að allir geti
stundað einhverja hreyfingu og átta
okkur á því að maður þarf ekki endi­
lega að vera í æfingagalla til þess að
hreyfa sig.
Það er til dæmis mikilvægt að
gera börnum kleift að ganga í skól­
ann en sum hverfi eru þannig upp­
byggð að það er nánast ómögulegt.
Sem verður til þess að börnin fá far
í og úr skólanum og sömuleiðis í frí­
stundirnar.“
Sem dæmi má geta þess að í
London eru tíu prósent af umferð­
inni foreldrar að skutla börnunum
sínum til og frá skóla og í tómstund­
ir. Sambærilegar tölur eru ekki til á
Íslandi en Ragnar telur að þær séu
svipaðar. „Við erum ansi dugleg við
„Barnið mitt er matarfíkill“
n Ný deild á Landspítalanum fyrir of feit börn n 20 prósent níu ára íslenskra barna of þung
n Yfir hundrað börn hafa leitað sér hjálpar n Anna Sigríður Jónsdóttir á ellefu ára dóttur sem er
matarfíkill n Er á batavegi og loksins samþykkt af hópnum n Móðir hennar glímdi við sama vanda
Ingibjörg Dögg Kjartansdóttir
blaðamaður skrifar ingibjorg@dv.is
„Mér leið skelfilega
með að sjá hana
blása út. Líka af því að ég
veit af eigin reynslu hvað
því fylgir mikil vanlíðan.
Hefur það...
n ...verið mjög upptekið af mat eða
sætindum
n ...stöðuga löngun í mat
n ...óseðjandi matarlyst
n ...stundað hömlulaust át
n ...reiðst ef það fær ekki það sem það vill
n ...stolist til að borða
n ...falið hvað það borðar?
n Þá sýnir það einkenni um matar- eða
sykurfíkn. Þessi einkenni geta komið
fram hjá mjög ungum börnum. Leitaðu
þér aðstoðar. Með aðstoð fagfólks og
réttu mataræði er oft hægt að hjálpa
börnum. Með því að grípa nógu snemma
inn í þessa þróun er hægt að hægja
verulega á sjúkdómnum og jafnvel snúa
baki við honum. Það er því mikilvægt að
veita þessum einkennum athygli.
Er barnið matarfíkill?