Dagblaðið Vísir - DV - 31.10.2011, Blaðsíða 18

18 | Menning 31. október 2011 Mánudagur
Mig langar til Parísar
A
llir sem hafa komið til
Parísar vita að það er
einstök borg. Mér finnst
borginni yfirleitt ekki
vera gerð nógu góð skil í kvik-
myndum, sjónvarpsþáttum eða
myndum sem maður sér frá
borginni. Það hefur þó banda-
ríska leikstjóranum Woody Al-
len heldur betur tekist. Það er
hræðilega rómantískur blær
yfir nýjustu mynd hans Mid-
night in Paris en ég er ekkert
sérstaklega hrifinn af of mik-
illi rómantík í kvikmyndum. Í
þessari mynd gengur það samt
allt upp.
Ég eyddi heilum degi í að
„gúggla“ staðreyndir úr mynd-
inni eftir að ég var búinn að
sjá hana. Það er hreint út sagt
magnað hvernig Allen tekst að
tvinna sögupersónuna, sem
leikin er af Owen Wilson, við
raunverulega atburði úr lista-
sögunni. Cole Porter, Josephine
Baker, Zelda og F. Scott Fitz-
gerald, Ernest Hemingway og
Gertrude Stein, svo fáir einir
séu nefndir, eru persónur sem
koma fram í myndinni. Það er
ótrúlegt hvernig Allen nær að
tengja saman þessar sögufrægu
persónur inn í myndina sína á
– að mér finnst – óaðfinnanleg-
an hátt.
Útlit og yfirbragð myndar-
innar er líka afbragð. Mynda-
takan fangar augnablikin mjög
vel og gerir borginni virkilega
góð skil. Músíkin í myndinni
hjálpar líka til við að skapa
réttu stemninguna. Boðskap-
ur sögunnar fær mann – í það
minnsta mig og kærustuna
mína – til að hugsa. Við gengum
bæði skælbrosandi út af mynd-
inni og ákváðum að við skyld-
um skella okkur aftur til Parísar
við fyrsta tækifæri.
S
káldsaga Sofie Oks-
anen, Hreinsun, hefur
vakið mikla athygli,
hlotið virt bókmennta-
verðlaun og verið þýdd
á fjölda tungumála. Hún kom
út á íslensku í fyrra. Á næsta ári
er von á bíómynd eftir henni.
Ég get samt ekki varist þeirri
hugsun að hún sé ofmetin sem
skáldskapur. Hún er mark-
verður vitnisburður eða grein-
argerð um veruleika sem má
ekki gleymast; á því leikur ekki
nokkur vafi. Það má aldrei tak-
ast að þegja í hel illvirki komm-
únista gegn mannkyni, hvar
sem þeir hafa náð völdum. Að
því leyti er fengur að verkinu
og ágætt að það sé lesið sem
víðast.
Sögusviðið er Eistland með
útsýn til austurs og vesturs.
Aðalpersónan er roskin sveita-
kona, Aliide Truu, sem hefur
lifað af hörmungar þjóðarinn-
ar frá falli eistneska lýðveldis-
ins árið 1940 til endurreisnar
þess í kjölfarið á hruni Sovét-
ríkjanna 1989. Lýst er því verði
sem hún hefur orðið að greiða
til þess að komast af, halda
gamla heimilinu sínu, ytri
reisn sinni og mannlegum
virðuleik. Ef Aliide sýnist vera
þolgæðið og festan uppmál-
uð við fyrstu sýn, er ekki sömu
sögu að segja um innra ástand
hennar. Þegar betur er að gætt
er hún varla nema skurn af
manneskju. Og syndir fortíð-
arinnar draga hana að lokum
uppi, þegar ung frænka henn-
ar skýtur allt í einu upp kolli á
hlaðinu hjá henni, illa til reika,
á flótta undan glæpamönnum.
Það er að vísu önnur tegund
glæpamanna en sú sem ofsótti
formæður stúlkunnar og feður
og lagði líf þeirra í rústir. Þeir
eru engu minni glæpamenn
fyrir því.
Oksanen fer sem sé þá
leið að skálda upp örlagasögu
einnar fjölskyldu og flétta hana
saman við raunverulega sögu-
lega atburði. Aðferðin er gam-
alkunn úr epískum bókmennt-
um; ætli Stríð og friður Tolstojs
sé ekki frægasta dæmið? Sjálf-
sagt er frekar ósanngjarnt að
gagnrýna Oksanen fyrir að
vera enginn Tolstoj, sem hún
er ekki. Hún er að ýmsu leyti
flinkur sögumaður, kann að
byggja upp og halda spennu
– þó að mér þyki Hreinsun á
köflum heldur þunglamaleg
lesning – en persónulýsingarn-
ar eru miklu veikari hjá henni.
Þær eru flestar flatar og ein-
faldar í sniðum. En við sam-
þykkjum þær og virðum af því
að í þeim kristallast svo miklar
þjáningar, svo mikil niðurlæg-
ing, eymd og ótti; ógnir sem
okkar litlu þjóð hefur verið hlíft
við og við megum vera eilíflega
þakklát fyrir að hafa ekki þurft
að reyna. Innan sinna marka
eru þessar persónur ekkert
ótrúverðugar, en þau mörk
eru þröng, svo að þær ná ekki
að lifa sjálfstæðu lífi að heitið
getur, rísa upp sem lifandi ein-
staklingar fyrir hugskotssjón-
um okkar. Á það kallar þó sú
raunsæislega aðferð sem höf-
undur beitir.
Oksanen skrifaði upphaf-
lega leikrit um efnið. Það var
frumflutt í Finnska þjóðleik-
húsinu árið 2007 og hlaut frá-
bærar viðtökur, að því er fram
kemur í skrá Þjóðleikhússins
okkar sem frumsýndi leikinn
á fimmtudagskvöldið var. Sem
skáldverk stendur hann skáld-
sögunni að baki. Eins og við er
að búast er talsvert meira kjöt
á beinunum í henni; sumt af
því sem situr í mér eftir lestur-
inn er ekki í leikritinu. Ég nefni
aðeins lýsinguna á sambandi
eða öllu heldur sambandsleysi
Aliide við dóttur sína. Dóttir-
in, sem er barn Sovéttímans,
er að sjálfsögðu alin upp til að
verða góður og gegn komm-
únisti, en það fer öðru vísi en
ætlað er og hún grípur fyrsta
tækifæri sem gefst til að forða
sér vestur fyrir Tjald. Eftir það
vill faðir hennar, hinn flokks-
holli kommúnisti sem Aliide
giftist í þeim eina tilgangi að
bjarga sér, ekkert af henni vita.
Hún heldur þó sambandi við
móður sína, en það er ekki
náið. Milli þeirra hefur aldrei
myndast eðlilegur trúnaður,
af því að móðirin hefur aldrei
getað komið hreint fram gagn-
vart dótturinni, orðið að halda
svo mörgu leyndu fyrir henni.
Þarna finnst mér Oksanen
ná tangarhaldi á mannlegum
harmleik sem er fyllilega sann-
ferðugur og liggur ekki endi-
lega í augum uppi fyrir okkur
sem höfum aldrei lent undir
alræði öreiganna.
Nokkru öðru máli kann
að gegna um reyfarann sem
er falinn í fortíð persónanna
með ýmsu alkunnu góðgæti
úr þeirri grein bókmenntanna:
ástum og vonbrigðum í ástum,
afbrýði, svikum og upplogn-
um sökum, fölsuðum bréfum,
leyniklefum og líki undir gólf-
fjölunum (svona rétt eins og
í Strompleiknum nema þar
var líkið geymt annars stað-
ar), pyntingum og eitri, man-
sali, þrældómi, dramatískum
eltingaleik og loks blóðugum
morðum, íkveikju og sjálfs-
morði. Allt þetta melódrama
verður miklu ágengara í sviðs-
gerðinni en í sögunni þar sem
því er betur pakkað inn í al-
mennar lýsingar, sögulegan
fróðleik og vel unna sviðs-
setningu. Endirinn er hér líka
nokkru öðru vísi en í sögunni
og talsvert veikari; höfundur
hefur náð að lagfæra hann dá-
lítið í endanlegri úrvinnslu.
Leikarar Þjóðleikhússins
eru ekki öfundsverðir af því að
eiga að setja lífsanda í þennan
efnivið, enda verður þeim þar
lítt ágengt. Margrét Helga Jó-
hannsdóttir kemur nú fram á
stóra sviði Þjóðleikhússins eft-
ir um fjörutíu ára hlé, en hefði
átt betra verkefni skilið. Helstu
tæki hennar til að koma harm-
leik Aliide til skila eru myrkur
svipur og hálfbældur reiði-
tónn (svipurinn sést vel á
ljósmynd fremst í leikskrá);
hvorugt breytist að ráði þá
þrjá klukkutíma sem sýning-
in tekur. Þetta verður óneit-
anlega nokkuð svo einhæft.
Arnbjörg Hlíf Valsdóttir leik-
ur frænkuna; hún er vaxandi
leikkona og leggur sig ber-
sýnilega alla fram; eiginlega
kemst hún betur frá vonlitlu
verki en við er að búast. Vigdís
Hrefna Pálsdóttir leikur Aliide
unga og náði engri dýpt í ofsa-
fengnar tilfinningar persón-
unnar; gusugangurinn í henni
lét mig með öllu ósnortinn.
Leikstjórinn hefði sannar-
lega þurft að styðja hér bet-
ur við bakið á Vigdísi Hrefnu
og fleirum, en Stefán Jónsson
virðist ekki hafa fengist mikið
við persónuleikstjórn í þessari
uppsetningarvinnu. Eða gafst
hann kannski bara upp fyrir
beinaberum persónum Oks-
anen? Ofurást Aliide á Hans,
eiginmanni systur sinnar, varð
aldrei tilfinnanleg, enda er
Hans afar doðalegur karakter
sem Stefáni Halli Stefánssyni
varð ekki heldur mikið úr. Þeir
Þorsteinn Bachmann, Ólafur
Egill Egilsson og Pálmi Gests-
son voru mun skárri í minni
hlutverkum mafíósa og kerfis-
þræla á ólíkum stigum vesal-
mennsku og varmennsku.
Það sem tekst best í þessari
sýningu er leikmyndin. Hún
er það langbesta sem ég hef til
þessa séð frá hendi Ilmar Stef-
ánsdóttur. Sú stílfærsla, sem
Ilmur stefnir mjög gjarnan að
í leikmyndagerð sinni, hef-
ur ekki alltaf gengið upp við
raunsæiskröfur leikritanna og
því hafa sviðsmyndir hennar
átt til að lifa sínu sjálfstæða
lífi utan og ofan við leikinn.
Slíkt má aldrei gerast á leik-
sviði og það gerist ekki hér.
Leikmyndin hefur skýra vís-
un í bjálkahúsið, sem sagan
fer fram í, en að lögun mynd-
ar hún eins konar trekt aftur
úr sviðinu sem minnir jafn-
framt á eftirlíkingu hvells eða
sprengingar (reyndar er líka
mjög góð ljósmynd af sviðinu
í leikskránni). Það er engu lík-
ara en við séum á fleygiferð
inn í þennan hvell – eða eitt-
hvað sé að springa framan í
okkur. Hvort heldur sem er, þá
eru áhrifin mögnuð og vendi-
lega fylgt eftir með litsterkum
ljósum Halldórs Arnars Ósk-
arssonar. Og tónlistareffekt-
arnir, sem lætt er inn á við-
eigandi stöðum, þeir hitta líka
í mark. Of oft hættir leikstjór-
um og tónmeisturum til að
ofgera slíku, en hér var sneitt
hjá því.
Skaði bara að leikurinn
sjálfur var ekki betri innan í
þessari glæstu umgjörð.
Finnskt meló-
drama um Eista
Jón Viðar Jónsson
Leikrit
Hreinsun
eftir Sofie Oksanen
Þýðandi: Sigurður Karlsson
Leikstjóri: Stefán Jónsson
Leikmynd: Ilmur Stefánsdóttir
Lýsing: Halldór Örn Óskarsson
Tónlist: Paul Corley
Sýnt í Þjóðleikhúsinu
Aðalsteinn Kjartansson
adalsteinn@dv.is
Bíómynd
Midnight in Paris
IMDb 7,9 RottenTomatoes 93% Metacritic 81
Leikstjóri og handritshöfundur:
Woody Allen
Aðalleikarar: Owen Wilson, Rachel
McAdams og Kathy Bates
94 mínútur
Leikmyndin vel heppnuð Það sem tekst best í þessari sýningu er leikmyndin. Hún er það langbesta sem ég hef
til þessa séð frá hendi Ilmar Stefánsdóttur.„Allt þetta
melódrama
verður miklu ágeng-
ara í sviðsgerðinni en
í sögunni.