Peningamál - 01.02.2001, Blaðsíða 27

26 PENINGAMÁL 2001/1
Þetta litla dæmi sýnir að tiltölulega smávægilegar
breytingar á forsendum framreiknings af þessu tagi
geta skilið á milli feigs og ófeigs þegar reynt er að
leggja mat á sjálfbærni viðskiptajafnaðar. Hækki
erlendir vextir u.þ.b. 2% verður viðskiptahallinn hér
að framan ósjálfbær, þ.e.a.s. í þeim skilningi að hrein
staða þjóðarbúsins hverfur ekki til fyrri stöðu eða
a.m.k. hættir að rýrna innan þess tímabils sem hér er
sýnt. Þeim mun meiri eru þessi áhrif sem hreinar
skuldir þjóðarbúsins eru meiri. Í raunveruleikanum
er auðvitað mikil óvissa til staðar um flestar stærðir,
þ.á m. um hagvöxt, verðbólgu og vexti. Vegna þess
hve þessar stærðir sveiflast mikið geta lönd því
auðveldlega sveiflast úr sjálfbærri stöðu í ósjálfbæra.
Eiginleikar hagkerfisins leiða hins vegar til þess að
jafn mikill halli og framreiknaður var hér að framan
stenst ekki til lengdar, heldur kallar á aðlögun að
jafnvægi á nýjan leik. Slík aðlögun er hins vegar
sjaldan sársaukalaus.
Viðskiptahallinn í alþjóðlegu ljósi
Nægilega öflugt spálíkan til þess að sjá fyrir skil í
hagþróun og bera þar með kennsl á ósjálfbæran við-
skiptahalla er ekki fyrir hendi. Hins vegar er hægt að
leggja mat á sjálfbærni viðskiptahalla með því að
skoða hliðstæður sem varpa ljósi á hugsanleg eftir-
köst mikils eða þráláts viðskiptahalla. Hér á eftir
verða því skoðuð hallaskeið nokkurra annarra landa;
stærð viðskiptahallans, undirrót hans, lengd halla-
tímabils og afleiðingar sem hallareksturinn hafði á
stöðu þjóðarbúsins, hagvöxt og lífskjör. Við slíkan
samanburð er þó margt að varast. Eftirköstin ráðast
m.a. af hagvaxtargetu viðkomandi landa, fjármuna-
myndun og raunvöxtum sem þau þurfa að greiða af
erlendum skuldum á hverjum tíma. Því er ljóst að
taka verður með miklum fyrirvara samanburð við
minna þróuð lönd, sem geta vegna vanþróunar sinnar
líklega vaxið mun hraðar til langs tíma litið, einfald-
lega með því að halda uppi nógu mikilli fjárfestingu.
Vanþróuðustu löndin njóta mörg hver einnig veru-
legrar þróunaraðstoðar og eru því alls ekki saman-
burðarhæf. Hér mun samanburðurinn því að mestu
einskorðast við lönd á svipuðu þróunarstigi og
Ísland, í grófum dráttum aðildarlönd OECD, þótt ein-
nig sé svipast um til nokkurra hraðvaxtarlanda.
Ástæður þess að lönd ganga í gegnum tímabil
mikils viðskiptahalla geta verið af ýmsum toga: Við-
skiptakjör kunna að versna tímabundið (jafnvel
varanlega) eða löndin verða fyrir öðrum framboðs-
og eftirspurnarskellum. Of hátt gengi gjaldmiðils,
þ.e.a.s. hátt raungengi, kann að grafa undan sam-
keppnisstöðu fyrirtækja sem stunda útflutning eða
keppa við innflutning. Opinber fjármál kunna að vera
í ólestri. Óhófleg bjartsýni byggð á tímabundinni vel-
gengni kann að stuðla að óhóflega miklu fjármagns-
innstreymi og fjárfestingarbylgju.
Tímabil viðskiptahalla sem orðið hafa á meðal
OECD-ríkja undanfarna þrjá áratugi spanna flestar
tegundir halla sem nefndar hafa verið hér að framan.
Sum þessara hallatímabila eru tiltölulega skamm-
vinn, þótt hallinn hafi tímabundið orðið mikill, en
önnur eru langvinn, en hallinn e.t.v. ekki mjög mikill.
Tveir áratugir viðskiptahalla í Ástralíu:
Viðskiptakjör og ónógur sparnaður
Ástralía hefur glímt við afar þrálátan viðskiptahalla
um langt skeið. Í 20 ár samfleytt hefur hallinn verið
meiri en sem nemur 3% af landsframleiðslu – þó
aldrei eins mikill og á Íslandi sl. 3 ár. Mestur varð
hallinn rúmlega 6% af landsframleiðslu árið 1989. Í
samtals 7 ár á 3 tímabilum var hallinn 5% eða meiri,
en 4,7% að meðaltali. Ástæða þessa þráláta halla er
e.t.v. ekki augljós. Þó er freistandi að skýra hann að
hluta til með langvarandi rýrnun viðskiptakjara, enda
nam rýrnun þeirra frá miðjum áttunda áratugnum til
loka þess tíunda 50-60%. Hins vegar verður ekki séð
að rýrnum viðskiptakjara hafi átt verulegan þátt í
öllum þeim sveiflum sem hafa orðið á viðskiptahall-
anum yfir skemmri tímabil. Rýrnandi viðskiptakjör
hafa þó sennilega orðið til þess að ástralski þjóðarbú-
skapurinn var oft lengi að ná ytra jafnvægi.
Ef litið er til þeirra ára sem viðskiptahalli var
meiri en sem nam 5% af landsframleiðslu má greina
3 megintímabil.10 Fyrsta hallaskeiðið stóð á árunum
1984-1986. Þá var viðskiptahallinn á bilinu 5-6%.
Viðskiptakjör höfðu rýrnað mjög árin á undan og hélt
sú þróun áfram allt tímabilið. Þrátt fyrir það varð
mikil uppsveifla á árinu 1984 í kjölfar samdráttar
10. Það er vissulega síður en svo sjálfgefið að 5% sé eðlilegasta viðmið-
unin. Ástæða þess að stuðst er við þessi mörk er einfaldlega sú að ef
miðað væri við lægri mörk yrðu tímabilin óhóflega mörg og löng, en fá
og stutt ef miðað er við hærri mörk. Það virðist þó ekki fjarri lagi að
gera ráð fyrir að flest lönd þoli halla innan við 5% af landsframleiðslu
nokkuð lengi án þess að lenda í alvarlegum vanda miðað við að ekki er
óraunhæft að gera ráð fyrir a.m.k. 5% nafnvexti landsframleiðslu til
lengri tíma litið.