Málfregnir - 01.12.1997, Síða 8

Til umhugsunar um orðabækur
Eftirfarandi erindi flutti Jón Hilmar Jónsson orðabókarritstjóri á orðaþingi íslenskrar
málstöðvar 13. september 1997. Gestir orðaþings voru einkum orðanefhdamenn og fleiri
höfundar orðasafna.
1Inngangur
1.1 Viðhoif til orðabóka
Við, sem sýslum við orðabækur, hneigjumst
ekki mjög til heimspekilegra vangaveltna en
við stöndum okkur þó að því einstöku
sinnum að vera að velta því fyrir okkur
hvort einhver lögmál gildi urn viðhorf
manna til orðabóka, að hvaða leyti það sé
óhagganlegt og að hvaða leyti það breytist
með nýjum aðstæðum, hvort við getum
kannski sjálf haft einhver áhrif á það með
verkum okkar hvaða hugmyndir menn geri
sér um gildi orðabóka og gagnsemi. En til
svona hugleiðinga gefst ekki mikið tóm, og
við komumst sjálfsagt fæst að ýkja merki-
legri niðurstöðu.
Ég ímynda mér að fyrir mörgum séu orða-
bækur með vissum hætti tákn festu og
stöðugleika í lífinu og menningunni, þar sé
allt á sínum stað, með föstu sniði, orða-
bækur breytist lítið þótt ýmislegt gangi á í
veröldinni og í tungumálinu, málbreytingar
og nýjungar í máli valdi þar engum straum-
hvörfum. Þeir sem á annað borð nota orða-
bækur hafa vitaskuld sínar hugmyndir og
sína reynslu af því til hvers má nota þær,
beygingarlýsingin er á sínum stað, merk-
ingarskýringamar blasa við á víð og dreif,
og eru oft fjölbreyttari en mann óraði fyrir,
og það er hægt að svipast um eftir orðasam-
böndum og dæmurn þótt það beri misjafnan
árangur og oft þurfi að gera fleiri en eina
atrennu. Og hvert flettiorð á sér sinn
afmarkaða bás sem stafrófsröðin skipar því
á, og á þessum bás er að finna það sem talið
er skipta máli um orðið. A næsta bás birtist
gjama alveg nýr heimur, þangað á maður
ekkert erindi að sinni, og líklega aldrei, því
að venjulegur orðabókamotandi kynnist
aðeins litlu broti af því efni og þeim
upplýsingum sem liggja fólgnar í meðal-
orðabók, jafnvel þótt hann noti bókina
tiltölulega oft, og notkunin er oftast harla
einhæf.
Efnismiklar orðabækur geta því hæglega
minnt notendur á hversu lítið þeir vita um
tungumálið, og þá einkum orðaforðann, og
hversu erfitt er að ráða bót á þeim þekk-
ingarskorti. Slík áhrif em t.d. ekki óeðlileg
þegar hinn málsögulegi þáttur er fyrirferðar-
mikill eins og hefð er fyrir í íslenskum
orðabókum. En orðabækur vekja líka
aðdáun og traust, menn undrast hversu ríkt
tungumálið er að orðum og orðasambönd-
um, hversu vel hefur tekist að varðveita
arfinn, tungunni sé ekki hætta búin meðan
menn haldi áfram að safna orðum, skrásetja
þau og búa til ný orð, og kannski leiða menn
hugann að því í leiðinni að orðabókin hljóti
að hafa kostað höfundinn eða höfundana
mikla fyrirhöfn, elju og þrautseigju, og
mikið hljóti þeir menn að vita sem treysti
sér til að takast slíkt verk á hendur og leiða
það til farsælla lykta. Og við vitum að
orðabækur eru þroskandi og mannbætandi
því að þær koma fljótt upp í hugann þegar
við viljum gleðja vini og ættingja á merkum
tímamótum, hvað sem líður óskalistum
þeirra sem á slíkum tímamótum standa.
En þótt viðhorfið geti verið blandið
aðdáun eru litlar spumir af því að menn hafi
beinlínis dálæti á orðabókum eða uni sér við
lestur þeirra. Þó má rifja upp hugljúfa sögu
um ágætan Islending, víðlesinn og marg-
fróðan. Maðurinn á eitt sinn að hafa verið
gestkomandi á bæ nokkrum þar sem hann
dvaldi í góðu yfirlæti og þáði gistingu um
nóttina. Þar sem húsfreyja vissi að gesturinn
var bókelskur spurði hún hann hvort ekki
mætti bjóða honum eitthvað að lesa fyrir
8