Málfregnir - 01.12.1997, Síða 20

í orðabók með samræmdum skýringum gæti
þetta leitt saman neiri orðasambönd líkrar
merkingar:
bregðast ókvœða við
fuðra upp
gjósa upp
þjóta upp
verða óðar uppi
Stakar sagnir, eins og tryllast og spóla, gætu
fengið sömu merkingarskýringu. Ég horfi
hér fram hjá blæbrigðamun á merkingu og
stíl sem gæti komist til skila á annan hátt,
t.d. með notkunardæmum.
Sams konar mynstur gæti átt við um
önnur orðasambönd og orðtök sömu setn-
ingargerðar þótt lýsingarorðið væri annað:
reka upp stór augu
glenna upp skjáina
grípa andann á lofti
trúa ekki sínum
eigin augum
vera steini lostinn
falla í stafi
verða
snögglega
reiður
Ef við víkjum aftur að reiðinni koma fram
önnur vensl sem auðvelt er að mynda með
skýringarorðunum sjálfum:
ofsi
funi
sá sem verður fljótt reiður
uppstökkur
bráður
>
sem verður fljótt reiður
Forsenda þess að hér virðist allt falla í ljúfa
löð er að nægileg setningarleg samsvörun er
á milli skilgreiningarmiðsins og skilgreinis-
ins, þ.e. orðsins eða sambandsins sem skil-
greiningin beinist að og þess sem skilgreint
er með. Málið vandast strax nokkuð þegar
fengist er við ópersónuleg sambönd sem
reyndar koma mjög við sögu þegar reiði og
undrun eru annars vegar:
e-m hitnar í skapi
e-m svellur móður
það þykknar í e-m
e-n rekur í rogastans
e-m bregður í brún
það dettur yfir e-n
Það er álitamál hvemig best er að haga
skilgreiningum þegar þannig háttar til en hið
setningarlega misræmi spillir þó varla þeim
möguleika að gera skýringuna að samein-
andi þætti.
En þótt skýrar og samræmdar skilgrein-
ingar geti haft beint gildi til aðgangs að
orðabókarefni er óraunhæft að ætla sér að
kerfisbinda skilgreiningar svo að þær nái að
tengja heil merkingar- eða orðasvið, hvað
þá að þær lyki um allan orðaforðann. Því er
þörf á enn fleiri aðgangsleiðum.
3.4 Viðkvœði sem efiiisatriði
Eitt af því sem erfitt er að nálgast í hefð-
bundnum orðabókum er það sem ég hef
leyft mér að kalla viðkvœði, þ.e.a.s. orð og
þó einkum orðasambönd, yfirleitt með föstu
sniði, sem tjá viðbrögð mælanda við
ákveðnum aðstæðum. Hér á heima margt af
því sem kallað er upphrópanir en algengt er
að slík viðkvæði tjái tilfinningar, t.d. gleði,
reiði, undrun, hneykslun og vonbrigði. En í
þeim geta einnig falist skilaboð til viðmæl-
andans, eins konar liðir í framvindu sam-
talsins, merki um samsinni eða höfnun, við-
leitni til að draga að sér athygli viðmæl-
andans, sannfæra hann o.s.frv. Orðafar af
þessu tagi er reyndar á víð og dreif innan um
dæmi og orðasambönd í íslenskum orða-
bókum en það á þar engan fastan sess og
nýtur sín afar illa þar sem ekki er tekið tillit
til þess að uppflettitilefnið, þegar slíkt orða-
far er annars vegar, er sjaldnast þess eðlis að
forvitninni sé svalað með því að huga að
merkingu tiltekins viðkvæðis, heldur beinist
áhuginn að því að athuga hvaða viðkvæði
henta við tilteknar aðstæður, oft í hagnýtu
skyni, t.d. ef notandinn er sjálfur að rita
texta þar sem slíkt orðafar þarf að koma
20