Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2008, Qupperneq 23

sem markvisst er farið að vinna að því að biblían í heild sinni fái íslenskan
búning. Vagga þeirrar viðleitni var, eins og kunnugt er, í Skálholti, studd sið-
breytingarhugmyndum þar sem boðun á móðurmálinu varð lykilatriði. Starf
frumkvöðlanna, ekki síst Odds Gottskálkssonar og Gissurar Einarssonar, bar
loks ávöxt í útkomu Guðbrandsbiblíu 1584. Þeir Oddur og Gissur mennt-
uðust báðir erlendis og komu út til íslands um svipað leyti (1534/35) þar
sem þeir verða, ásamt Gísla Jónssyni, lykilmenn í þeim klerkahópi tengdum
Skálholti sem ryður siðbótarritum braut, þar með töldum biblíuþýðingum
á móðurmáli. Oddur þýðir Mattheusarguðspjall strax veturinn 1536-
37, að því er talið er. Haustið 1539 hefur hann lokið þýðingu Nýja
testamentisins og lætur prenta hana í Hróarskeldu, hugsanlega á eigin
kostnað.25 Gissur vinur hans, þá orðinn Skálhohsbiskup, lagði honum
lið við að reyna að koma prestum til að kaupa bókina en gekk víst
stirðlega, a.m.k. framan af.26 Auk Nýja testamentisins er talið að Oddur
hafi lagt drög að þeirri þýðingu á Saltaranum sem Guðbrandur tók upp
í biblíu sína 158427 og Páll Eggert Ólason telur að hann geti einnig
hafa verið ábyrgur fyrir þýðingu Spámannabókanna.28 Þeir Páll Eggert
og Christian Westergaard-Nielsen, sem einna mest hafa fjallað um
biblíuþýðingar 16. aldar, töldu líklegt að Gissur og Oddur muni hafa
ætlað að þýða alla biblíuna saman og hafi skipt með sér verkum þegar
kom að Gamla testamentinu, en ekki enst aldur til þess að fullkomna
25 Jón Helgason, Málið á Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar. Safn Fræðafjelagsins VII.
(Kaupmannahöfn: S.L. Möller, 1929), 4-5; Páll Eggert Olason, Menn ogmenntirsiðskiptaaldarinnar
á íslandi II (Reykjavík: Bókaverzlun Guðm. Gamalíelssonar, 1922), 298-301 og 533-537.
26 Sjá Chr. Westergaard-Nielsen, To bibelske visdomsboger og deres islandske overlevering. Bibliotheca
Arnamagnæana XVI (Hafniæ: Ejnar Munksgaard, 1957), 145-147.
27 Jón Egilsson getur um þýðingu Odds á Davíðssálmum í Biskupaannálum sínum, sbr. Páll
Eggert Ólason, Menn og menntir II, 557 og seinna leiddi samanburður Guðbrandsbiblíu og
saitaraþýðingarinnar í AM 618 4to frá 1586 í Ijós að um sama texta var að ræða, sem Magnús
Már Lárusson og Christian Westergaard-Nielsen eigna Oddi, sjá Kirby, Bible translation in Old
Norse, 127 og ritgerðir þeirra Magnúsar og Westergaard-Nielsen sem þar er vísað til. Brot úr eldri
þýðingu á saltaranum — svokallaður Vínarsaltari — hefur varðveist í handriti frá síðari hluta 16.
aldar og er þýðingin skrifuð milli lína latnesks saltaratexta. Þessi þýðing er óskyld þýðingunni
sem eignuð er Oddi og gerir Heiko Uecker sem gaf textann út ráð fyrir því að hún hafi orðið til
á öldinni fyrir siðbreytingu, sjá Der Wiener Psalter. Cod. Vind. 2713. Editiones Arnamagnæanæ
B27 (Kopenhagen: C.A. Reitzel, 1980), lxxxiv-Ixxxvii.
28 Páll Eggert Ó1 ason, Menn og menntir II, bls. 564-567 -- þýðingin hefur einnig verið eignuð Gísla
Jónssyni eins og Páll Eggert rekur.
21