Jökull - 01.12.1960, Blaðsíða 17

opin hafa augun, betri skóli en nokkur háskóli.
Ein þessara frceðigreina er jöklafrceðin. Jöklar
þekja níunda hluta landsins og ná sums staðar
niður i mannabyggðir. Með jöðrum þeirra og
jafnvel yfir surna þeirra hafa leiðir Islendinga
legið frá upphafi Islandsbyggðar. Það mretli þvi
undarlegt heita, ef Islendingar hefðu ekki á um-
liðnum öldum öðlazt einlivern skilning á þessu
náttúrufyrirbceri, enda er það raunverulega svo,
að þótt Islendinga sé að litlu sem engu getið
i þeim frceðiritum erlendum. sem fjalla um
sögu jöklafrceði, á Island sína jöklaannsókna-
sögu, sem vel þolir samanburð við samsvarandi
sögu þeirra landa, sem talin eru vagga jökla-
frceðinnar, Alpalandanna. Hér skal þess freistað
að rekja í stuttu máli þessa sögu.
Telja má öruggt, að einhverjir þeirra Norð-
manna, er hér námu land, hafi haft kynni af
jöklum úr sinum heimahögum, en eltkert verð-
ur fullyrt um það, hversu náin liynnin voru.
En á Islandi lentu þeir þegar á landnámsöld
í nábýli við jökla, einkum þeir, er tóku sér
bólfestu i Skaftafellssýslum. Nœgir að nefna sem
dcemi Þórð Illuga, er braul skip sitt á lireiðár-
sandi, en honum gaf Hrollaugur, sonur liögn-
valds Mcerajarls, land milli Jökulsár og Kvíár,
og bjó hann að Felli við Breiðá, en sá bœr
huldist jökli nálcegt aldamótunum 1700.
Elztu skráðu heimild um islenzka jökla er að
finna i hinni miklu Danasögu Saxa, Gesta
Danorum, sem skrifuð var um 1200. I þessu
mikla ritverki er meðal annars að finna Islands-
lýsingu, sem án efa er byggð á frásögnum Is-
lendinga. Eftir að hafa lýst hafísnum skrifar
Saxi: „Þar er einnig önnur ístegund, sem liggur
á milli fjallshryggja og kletta, og ber mörinum
saman uni það, að istegund þessi skipti um
legu sina á víxl eftir vissu lögmáli, með nokk-
urs konar hverfihreyfingu, þannig að hið efra
hastast niður til hins neðsta, og hið neðsta hverf-
ur aftur upp á yfirborðið. Til sannindamerkis
um þetta er það sagt, að sumir menn hafi fallið
i gjár og djúp gapandi sprungna, sem urðu á
vegi þeirra, er þeir fóru yfir isfláka, og hafi
þeir nokkru síðar fundizt dauðir án þess að
nokkur glufa á isnum nceði upp yfir þá, Þess
vegna álita margir, að hin djúpa isgjá hverfist
um og gefi frá sér siðarmeir það, sem hún hef-
ur gleypt i sig.“
Þetta er ekki aðeins langelzta lýsing á hreyf-
ingu skriðjökla, sem skráð er. Hún er og á
sinn máta alveg rétt, þegar um er að rceða lireyf-
ingu iss i jökulsporðum. Skaftfellingum er enn
i dag kunnugt um það, að jökullinn skilar
sínu, þótt i djúpar sprungur falli. Fyrr eða
siðar er það aftur komið upp á yfirborð jökuls-
ins, og það meðal annars vegna þeirrar hverfi-
hreyfingar, sem Saxi rceðir. En þessu hafa er-
lendir frceðimenn ekki veitt athygli fyrr en á
tuttugustu öld.
K o n u n g s s k u gg s j á er eitt hið merkasta
norrcenna fornrita, skrifuð í Noregi, að því talið
er um miðja 13. öld. Margt er þar af góðum
lifsvisdómi og hollráðum, en einna merkast er
ritið þó vegna þeirra upplýsinga náttúrufrceði-
legs efnis, sem þar er að finna. Meðal annars
er þar gagnmerkur kafli um náttúru Islands og
má öruggt telja, að flest i þeim kafla sé beint
eða óbeint frá Islendingum runnið. Höfundur-
inn rœðir meðal annars um jökulár og skrifar:
„Þar eru og köld vötn þau er falla undan jökl-
um svo stór, að berg og jörð er hjá liggja þá
skjálfa fyrir þcer sakir, að vatnið fellur svo strítt
og með svo stórum fossum .... og eigi mega
menn til ganga að forvitnast á þá árbakka,
neina löng reipi hafi, og sé borin á þá menn,
er til vilja forvitnast að sjá, og hinir sitji f jarri,
er gceta reipsins, svo að þeir eigi kost að draga
þá þegar aftur lil sín, er stríðleiki vatnsins cerir
þá.“
Þessi orð eru ekki aðeins skilmerkileg lýsing
á islenzkum jökulám, sem belja fram undan
jökuljöðrum, svo sem þœr gerðu áður en jökl-
arnir tóku að hörfa vegna veðurfarsbreytingar
síðustu áratuga (sbr.l.mynd). Þau benda einnig
til beinna náttúrufrceðilegra athugana og sýna,
að til voru á þjóðveldistímanum Islendingar,
sem voru svo forvitnir um náttúrur lands sins,
að þeir lögðu sig i nokkra hcettu til að athuga
þcer.
Um jökla Islands segir í Konungs skuggsjá
m. a. „það þykir mér vera mega um isa þá, er
á Islandi eru, að það land gjaldi návistar þeirr-
ar, er það liggur ncer Grcenalandi og er þess
von, að þaðan stafi mikill kuldi, með því að
það er um frarn öll lönd ísum þakið. En nú
með því að ísland tekur þaðan mikinn kulda
og hefur þó litinn varma af sólinni, þá hefur
það fyrir því svo mikinn gnótt ísa yfir fjall-
görðum sínum".
Þessi merkilegu ummceli sýna, að höfundi
Konungs skuggsjár hefur verið Ijóst, að skil-
15