Jökull - 01.12.1960, Blaðsíða 19

nokkurs staðar verið farin og hefur þessi Skaft-
fellingur verið haldinn sömu fróðleiksfýsn og
þeir forfeður hans, er Konungs skuggsjá greinir
frá. En ferðir þœr yfir Vatnajökul, sem líklegt
er að hafi átt sér stað fyrr á öldum, voru fyrir
all-löngu aflagðar, er Jón Ketilsson lagði í sina
reisu.
Jöklarit Þórðar Vidalíns er vafalítið merkasta
jöklarit 17. aldar. En ekki komst það á prent
fyrr en 60 árum síðar, er frœndi Þórðar, Páll
Bjarnason Vídalín, snaraði því af latin-
unni á þýzku og birti það í þýzka timaritinu
Hamburgisches Magazin. Fylgja þýðingunni
ýmsar athugasemdir Páls og sumar skynsam-
legar.
í samtíningi Árna Magnússonar, Choro-
graþhica Islandica, frá ferðum hans um Island
1702—1712, er að finna ýmsan fróðleik um
jökla, m. a. gagnmerka lýsingu á Sólheimajökli
og jökulhlaupum frá honum. Þeirri lýsingu fylg-
ir kortskissa (4. mynd).
I hinni greinargóðu lýsingu Sigurðar
Stefánssonar á Austur-Skaftafellssýslu, dags.
21. júlí 1746, eru mikilsverðar upplýsingar um
jökla og jökulár i þeirri sýslu.
Eggert Ólafsson (1726—68) minnist víða
á jökla bceði í vísindaritgerðum sinum á latínu
og i Ferðabókinni, en ekki bœtti hann rnikið
um þekkingu Islendinga á þessu sviði. Hann
var of bundinn erlendum akademiskum skoðun-
um. Þá verður hann fyrstur manna til að reyna
að sliýra aurkeilur (drili) á jöklum. Flokkun
hans á jöklum er ekki fráleit.
En stærsta nafnið í jöklafrceði 18. aldar er
Sveinn Pálsson (1762—1840). Hann átti það
sammerkt Þórði Vidalin að vera lceknir Skaft-
fellinga og hefur vafalaust margt af þeim lcert
um jökla. Hann las lceknisfrœði og náltúrufrceði
við Hafnarháskóla, en ekki hefur það allt verið
þungt á metunum, sem hann nam í þvísa landi.
Sem dcemi um það, hvernig ástatt var um nátt-
úrufrceðina i Kaupinhafn í þann tið má nefna,
að í þvi ritverki erlendu, sem Sveinn vitnar
oftast i, náttúrufrceði E. Fleischers, sem kom út
í fjölda. binda (sennilega um 16000 bls.), er kafli
um jökla. Þar segir i sambandi við fjallið Pila-
tus i Sviss, að Kölski „i hiin Tid da denne uret-
fcerdige Dommer [þ. e. Pílatus] maatte forlade
sin Domstol, har fört ham til Alperne, for att
indslutte ham i dette Bicerg, og da man i en
Klippe ikke langt fra finder tvende Tegn som
af en Hesteskoe, paastaaer man, at hiin Onde
har faret saa stcerk af sted med ham, at han
endog ved den Heftighed har traadt Hul i
Klippen selv (Men bruger Satan da at lade sig
beslaae?). Maaske ikkun denne Gang, siden han
vidste han havde saa skarp og stened en Vei
over alle Klippene at vandre.“
Þess er þó að geta, að Sveinn mun hafa þekkt
iil greinargóðrar lýsingar á Justedalsbrceen, sem
birtist i riti Hans Ströms um Sunnmceri, prent-
uðu i Sórey 1762, og e. t. v. einnig rit. M. Vahls
um Noreg.
Rit Sveins Pálssonar um jökla ber heitið For-
sög til en physisk, geographisk o g
historisk Beskrivelse over de islan-
ske Is-biærge. I Anledning av en Reise
til de fornemste deraf i Aarene 1792—1794.
Þetta rit er án nokkurs vafa merkasta jöklarit,
sem skrifað var á 18. öld, og var liðið all-langt
fram á þá 19. áður en sambœrilegt rit vceri
skrifað. En rit Sveins lá óprentað, gleymt og
grafið, þar til nokkur hluti þess var prentaður
i ársriti Norska ferðafélagsins 1882. I heild kom
það ekki út fyrr en 1945, i islenzkri þýðingu
Jóns Eyþórssonar, sem hluti af Ferðabók Sveins
Pálssonar. Hér skal þess aðeins getið, að í þessu
riti setur Sveinn skýrt fram þá kenningu, að
jöklar hreyfist sem seigfljótandi efni, og þekkti
hann ekki til rits Frakkans A. C. Bordiers, sem
sett hafði fram svipaða skoðun 20 árum áður.
Sveini kom þetta fyrst í hug, er hann var að
rannsaka Breiðamerkurjökul 1793, og hann
sannfcerðist um þessa skoðun, er hann leit
svigður eða skára Fjallsárjökuls ofan af Orcefa-
jökli hinn 11. ágúst 1794. Sveini verður lang-
fyrstum jöklafræðinga Ijóst, að sólargeislun rceð-
ur minna um jöklabráðnun hérlendis en hlýir
loftstraumar, og i mörgu öðru er hann á undan
samtíð sinni. Hina djúpstceðu þekkingu sina á
jöklum byggði hann að verulegu leyti á eigin
reynslu, en sitt hvað hefur hann vafalítið lcert
af Skaftfellingum, svo sem fyrr getur, og þekk-
ingu sina á norðurjaðri Vatnajökuls hefur hann
að miklu leyti frá Pétri Bry n j ó 1 f ssy n i,
ungum Austfirðingi, sem fór merkilega könnun-
arferð með norðurrönd Valnajökuls sumarið
1794. Hefur Pétur sá verið bæði athugull og
greinargóður, þvi kort Sveins var i nær hálfa
aðra öld réttasta kortið af norðurrönd Vatna-
jökuls, réttara en kort Gunnlaugssens og Thor-
oddsens.
Segja má, að jöklarit Sveins Pálssonar sé há-
17