Jökull - 01.12.1960, Blaðsíða 25

Myndarlegt rit um Vatnajökul
Emmy Mercedes Todtmann er þýzkur kvarter-
jarðfræðingur og hefur um áratuga skeið verið
prívatdósent við háskólann í Hamborg. Hún er
mörgum Islendingum kunn, því hún hefur
dvalið hérlendis samtals átta sumur og hafa
ekki aðrir útlendingar sýnt hér meiri þraut-
seigju við náttúrurannsóknir. Viðfangsefnið hef-
ur jafnan verið jaðrar Vatnajökuls og landsvæð-
in lrið næsta þeim, og mun tilgangurinn einkum
hafa verið sá, að fá samanburð við lrliðstæð
svæði með fram jöðrum ísaldarjökulsins á meg-
inlandi Evrópu. Todtmann kom hingað í fyrsta
skipti 1931 og athugaði þá einkum jaðarsvæði
Skeiðarárjökuls og Breiðamerkurjökuls og jökl-
anna i Öræfum. Fylgdarmaður hennar var þá
séra Garðar Þorsteinsson. Sumarið 1934 fór hún
á sömu slóðir, og enn kom hún þangað sumarið
1950, en fór þá einnig norður að Eyjabakka-
jökli, og eftir það var norðurjaðar Vatnajökuls
austan Kverkfjalla og svæðið hið næsta þar norð-
ur af aðalverkefni liennar, en síðast fór hún á
þær slóðir sumarið 1956. Hikaði hún aldrei við
að dvelja alein á þessurn slóðum, þar til Rann-
sóknaráð ríkisins bannaði slíkt, og er hún þó
kona við aldur.
T Jm rannsóknir sínar á Islandi hefur Toclt-
mann birt margar ritgerðir og nú hefur hún
dregið saman áranginn af öllum þessum rann-
sóknum í eina bók. Titill hennar er: Gletscher-
forschungen auf Island (Vatnajökull).. Þetta rit
kom út í Hamborg (hjá Gram. de Gruyter &
Co.) 1960 og er 93 bls. í stóru broti, auk 36
myndablaða. Auk þess fylgir því litprentað kort
af jaðarsvæði Brúarjökuls, en sá jökull gekk
fram um 10 km sumarið 1890, en liefur nú
hörfað meir en annað eins, og þykir það land-
svæði, sem við þá hörfun varð jökulvana, mjög
fróðlegt fyrir þá, sem hafa áhuga á landform-
um, sem myndast við hörfun jökla: malarhryggj-
um, urðarbökum (drumlins), jiikulkerum (Tot-
eislöcher) og kembdum urðum (fluted morain-
es). Á þessum slóðum er einnig mikið af urðar-
öldum, sem eru menjar um framskrið eða kyrr-
stöðu jökulsins á ýmsum tímum. Hefur Todt-
mann lagt mikla vinnu í að kortleggja þessar
iildur og reyna að ákvarða aldur þeirra. Ekki
er' ég sannfærður um, að aldursákvarðanir henn-
ar séu í öllum atriðum réttar, en í aðalatriðum
munu niðurstöður hennar vera nærri réttu.
Milli Sauðár og Kringilsár eru nokkrar öldur
framan við hraukana frá 1890 og virðast forn-
legri. Todtmann telur þær liafa myndazt á
kuldaskeiðinu í byrjun járnaldar, en sama ald-
urs hyggur hún vera nokkrar öldur sunnan
Vatnajökuls, svo sem öldur framan við Skeiðar-
árjökull vestan til, Stóröldu framan við Svína-
fellsjökul í Öræfum, og hluta af Kvíármýrar-
og Kambsmýrarkömbum fram með Kvíárjökli.
Um þá kamba og Stórölclu hef ég látið sömu
skoðun í ljós, en nú vill Þorleifur Einarsson
kollvarpa þessari skoðun okkar og láta þessar
öldur vera frá holtasóleyjaskeiðinu síðara, eða
um 10 000 ára gamlar. Meiri rannsóknir þarf
til að skera tir því, hvor skoðunin er rétt, og
sízt myndi ég harma það, að Þorleifur reyndist
hafa rétt fyrir sér. Það er alltaf gaman að því,
þegar eldri kenningum er kollvarpað með góð-
um og gildum rökum.
Todtmann lýsir einnig svæðinu fram af Eyja-
bakkajökli, en sá jökull gekk fram 1890, um
leið og Brúárjökull, og aftur 1931 og 1938. Öll
þessi framskrið telur Todtmann hafa orsakazt
af veðurfarslegum ástæðum, og er ég henni þar
í aðalatriðum sammála, þótt ég hafi haft þar
aðra skoðun á, fyrir aldarfjórðungi.
Eitt er það, sem Todtmann hefur oft haldið
fram í ritum sínum og átt erfitt með að sann-
færa aðra jöklafræðinga um, og það er að jökul-
árnar renni yfrleitt í göngum inni í jöklunum,
en ekki með botni. I þessu riti heldur hún því
fram, sem rétt mun vera,að sumar jökulár renni
með botni, aðrar í ísgöngum. Vafalaust er, að
t. d. Hrútá hefur runnið í slíkum göngum,
sbr. grein Flosa Björnssonar í Jökull 1959, en
jafnvíst er, að margar jökulár renna með botni
undir jökulsporðunum, til dæmis Austurfljót í
Hornafirði. Todtmann ber Sigurjón Rist fyrir
því, að Skeiðará hafi kornið úr ísgöngum haust-
ið 1952. Ekki skal ég fyrir það þræta, en víst
er, að í þau skipti, æði mörg alls, sem ég hef
komið að upptökum hennar, rann hún með
botni.
Aftast í bókinni eru 70 myndir, vel prentaðar
á myndapappír. Auka þær mjög gildi bókar-
innar, og mun hverjum þeim, sem fæst við
rannsóknir á jökulmenjum, gagnlegt að skoða
þær vendilega. Þessar myndir og raunar bókin
í heild, eru enn eitt dæmi um það, hvílíkt
óskaland landmótunarfræðinga og jarðfræðinga
23