Jökull - 01.12.1979, Page 85

ÁGRIP
LANDGRUNNSSVÆÐIÐ KRINGUM
ÍSLAND
Leó Kristjánsson
Raunvísindastofnun Háskólans
Jarðvísindalegar rannsóknir á hafsvæðinu
kringum Island undanfarin 10—12 ár hafa varpað
skímu á sögu þess. Þó er langt frá því að öll megin-
atriði hennar, hvað þá smáatriðin, séu ljós. Meðal
mikilvægra atriða, sem menn telja sig hafa nokkra
vitneskju um, eru:
Aldur hafsbotnsins utan við landgrunnið.
Tengsl jarðsögu Islands og neðansjávarhryggj-
anna suðvestan og norðan við landið.
Ástæður fyrir myndun íslands og hryggjanna
vestur og suðaustur af landinu.
Gerð landgrunnspallsins kringum landið og
mótun hans, bæði hvað varðar gosberg og set-
myndanir.
Úr niðurstöðum segulsviðsmælinga yfir
Mið-Atlantshafshryggnum við Island, þ.e. Reykja-
nes- og Kolbeinseyjarhryggjarstykkjunum, hefur
verið dregin sú ályktun að hafsbotninn hafi gliðnað
þar um 1 cm að meðaltali á ári í hvora átt, a.m.k.
siðustu 12 milljón ár. Stefna gliðnunarinnar er
nokkurn veginn í A—V á báðum hryggjarstykkj-
um, en stefna þeirra sjálfra er hinsvegar mismun-
andi, eins og sést á mynd 1. Hlýtur myndun Islands
að vera tengd þessari stefnubreytingu hryggjarins,
en tengslin eru þó torráðin, meðal annars vegna
þess að eldvirknibelti landsins eru fleiri en eitt, eru
mjög virk, og hafa verið að flytja sig til.
Eftir þvi sem nær dregur landinu, grynnist á
Reykjaneshryggnum, uns hann rennur saman við
landgrunnið nálægt 63°N. Um leið breytist efna-
samsetning blágrýtisins sem þar myndast. Þau af-
löngu segulsviðsfrávik, sem liggja. samsiða hryggn-
um og veita upplýsingar um aldur hans, dofna og
riðlast er að landgrunninu kemur. Þó má fylgja
nokkrum þeim skýrustu lengra; til dæmis virðist sú
ræma hafsbotnsins, sem er 9—10 milljón ára
gömul, ná óslitið upp undir Öndverðarnes suð-
vestan frá, og þaðan i átt að Þorskafirði. Kemur það
ekki i bág við vitneskju þá sem við höfum um aldur
berggrunns á Vestfjörðum.
Austan Reykjaneshryggjarins virðist 9—10
milljón ára hafsbotnsræman stefna sem næst í átt
að Flóanum, en þar er þó allt berg talið miklu
yngra. Stungið hefur verið upp á, þessu til skýring-
ar, að meiriháttar hliðrun eigi sér stað á misgengis-
belti fyrir sunnan land, en engin bein ummerki þess
hafa fundist. Þennan aldursmun má einnig skýra
með tilflutningi gosbelta landsins, og má vera að
liggi eldri hafsbotn meðal annars þar undir, sem nú
er eystra gosbeltið.
Norðan við landið hverfur hinn eiginlegi Kol-
beinseyjarhryggur nokkuð snögglega, er að land-
grunninu kemur. I framhaldi hans er misgengis-
dæld í átt að Tröllaskaga, en eldvirkni hans virðist
hliðrast til austurs i stefnu á Axarfjörð. Er þarna
einnig virkt skjálftasvæði, svo og þykkar setmynd-
anir undan Eyjafirði. Jarðskorpuræma af 9—10
milljón ára aldri vestan hryggjarins stefnir inn í
Húnaflóa og má gera ráð fyrir að hún tengist hinni,
sem áður var lýst, gegnum Vestfirði án mikilla
brotalama. Óljósara er um samsvörun aldurs land-
ræma austan hryggjanna gegnum Islandssvæðið.
Þverhryggirnir út af íslandi til vesturs og suð-
austurs eru óvirkir, og voru lengi taldir vera leifar
meginlands. Siðar voru þeir taldir afleiðing mik-
illar framleiðslu gosefna, er upp kæmu á „heita
reitnum" á Islandi og færðust þaðan út til hliðanna
með landreki. Sú hugmynd er þó að líkindum of
einföld, þar eð Mið-Atlantshafshryggurinn mun
hafa flutt sig til einu sinni eða oftar fyrir fáeinum
tugum ármilljóna. Tilvist Jan Mayen hryggjar,
suður af Jan Mayen, gæti og verið ein afleiðing
slikra tilflutninga. Gerð þverhryggjanna minnir að
ýmsu á Island; m.a. er jarðskorpan þar talsvert
þykkari en á hafsbotninum almennt, og þar eru
leifar margra megineldstöðva. Set, mynduð á landi,
hafa fundist i borkjarna á 1300 m dýpi frá sjávar-
máli milli íslands og Færeyja.
Sjálfur landgrunnspallurinn við Island er yfir-
leitt á 100—300 m dýpi, en er mismikið sorfinn og
mjög misbreiður. Mjóstur er hann undan Suður- og
Suðausturlandi, 12—70 km, og þar er landgrunns-
hliðin einnig bröttust, allt að 15°. Ystu 10 kíló-
metrarnir eða svo af landgrunninu þar eru set, sem
lagst hafa fram yfir enn brattari stall úr gosbergi, en
setlög eru þó þunn á innri hluta landgrunnspalls-
ins. Norðan við land eru neðansjávardalir i fram-
haldi hinna stærri fjarða og flóa, hugsanlega mót-
aðir að nokkru af jöklum við lægri sjávarstöðu.
Undan Faxaflóa og Reykjanesi er landgrunnið yfir
120 km breitt, og eru þar einnig merki um jökulrof.
Set leggst þar 10—30 km fram yfir brún gosbergs,
en hún er þó ekki tiltakanlega brött (líklega < 10°).
JÖKULL 29. ÁR 83