Jökull - 01.12.1979, Síða 87

hinum elstu bergmyndunum landsins og endar
fyrir 3,1 m. ára við upphaf Mammút-segulskeiðsins
er jökulskeið ganga í garð á SV-landi og Jökuldal.
Um það bil helmingur af berggrunni landsins er
gerður úr tertíerum berglögum. Berglagastaflinn er
viðast fábreyttur að gerð, nokkurra metra þykk
hraunlög hlaðast hvert á annað og milli þeirra sjást
að jafnaði þunn lög úr gosösku (s.k. rauðalög) og
stundum vatnaframburður. Út af fábreytninni
bregður, þar sem megineldstöðvarnar eru, með
liparítmyndunum, grænsoðnu bergi og halla-
óreglum. Milli 50 og 60 slíkar munu vera sjáanlegar
í tertíera berglagastaflanum. Aldursákvarðanir
hinna tertíeru berglaga hlutu lengi framan af að
byggjast á rannsóknum steingervinga. Þetta
breyttist með tilkomu nýrra aðferða á sjöunda ára-
tugnum, sem byggðust á mælingum geislavirkra
efna og dótturefni þeirra. Nokkru fyrr hafði verið
sýnt fram á, að hefðbundinni stratigrafískri kort-
lagningu mátti koma við á tertíeru svæðunum,
byggðri jöfnum höndum á kortlagningu eins útlít-
andi berglaga, og segulstefnu þeirra.
Lengsta samfellda jarðlagasnið gegnum tertiera
jarðlagastaflann er á Austurlandi, 8,5 km. Það
samanstendur af hér um bil 700 hraunlögum; hin
elstu 13,4 m. ára, en hin yngstu um 2 m. ára. Upp-
hleðsluhraðinn er misjafn. í neðstu 4 km er hann
720 m á milljón árum, í næstu 3 km 2600 m/m.á. en
í efstu 1500 m var upphleðsluhraðinn einungis 360
m/m.á. f Borgarfirði er upphleðsluhraði um 780
m/m.á. í 3,5 km löngu jarðlagasniði, sem nær frá
6,5 m. árum vel upp í plíó-pleistósen. Á Tröllaskaga
skiptir í tvöhorn um upphleðsluhraðann. Þar hefur
meðalupphleðsluhraði neðri helmingsins af 5 km
löngu sniði verið um 1 km/m.á., en efri helmingsins
fjórfalt meiri. í heild spannar sniðið 3 milljón ára
tímabil frá 9 m. aftur í 12 m. ár. f framantöldum
berglagasniðum var alls staðar sneitt hjá megin-
eldstöðvunum, en þær mynda staðbundin þykkildi
í jarðlagastaflanum mislæg við yngri jarðlög, sem
grípa út yfir þær og kaffæra (mynd 3). Stundum
virðist rof hafa náð sér á strik fyrst eftir að eldvirkni
lauk í tilteknu eldstöðvakerfi. Meiri háttar setlaga-
syrpur (oft með surtarbrandi), sem fylgja má tugi
km eftir striki jarðlaganna, einkum á Vesturlandi
og Vestfjörðum (mynd 5), gætu hafa myndast við
slíkar kringumstæður. Nokkra sérstöðu hafa plíó-
senu setlögin vestan á Tjörnesi (mynd 8). Þau eru
um 500 m þykk og að langmestu leyti mynduð í sjó,
svo sem steingervingarnir í þeim vitna um. Tjör-
neslögin hvíla mislægt á 9—10 m. ára gömlum
hraunlögum, sem snarhallar til NV. Þau settust til í
flóa, sem var opinn móti NV, en botninn lá lengst
af um sunnan- og austanvert Tjörnes.
Halli og aldur tertíeru berglaganna benda til, að
tilfærslur hafi orðið á gliðnunarbeltunum. Sam-
hverfur á Snæfellsnesi og í Húnavatnssýslu gefa til
kynna, hvar eldvirkni lauk í gliðnunarbeltum sem
þar voru, og aldur gosmyndananna bendir til, að
þau hafi dáið út sem slík fyrir 6— 7 m. árum (mynd
6). Um sama leyti hófst (eða jókst) eldvirkni á nýj-
um gliðnunarbeltum suðvestast og norðaustast á
landinu. Afsprengi þeirra er gliðnunarbeltið, sem
liggur frá Reykjanesi norðaustur í átt til Langjökuls
og gliðnunarbeltið í Þingeyjarsýslum. Á Norð-
austurlandi eru jarðlög, upprunnin í eldra beltinu,
sveigð niður og ganga með 20° — 30° halla undir
yngri berglagasyrpu. Koma þannig fram áberandi
mislægi, sem rekja má vestan megin eftir endi-
löngum Fnjóskadal, en austan megin a.m.k. frá
Hofteigi á Jökuldal norður til Vopnafjarðar.
Plíó-pleistósen. Jarðsögutíminn sem hér er nefnd-
ur plíó-pleistósen telst frá upphafi Mammút-segul-
skeiðsins, en frá því skeiði eru elstu jökulmenjar á
Suðvestur- og Austurlandi (Jökuldalur), til loka
Matuyama-segultímabilsins fyrir 700.000 árum.
Um það leyti sem plíó-pleistósen-tíminn gengur í
garð varð loftslagsbreyting í átt til kólnunar, sem
Tjörneslögin vitna um og hins sama verður vart í
flóru surtarbrandslaganna. Eldvirkni var með líku
móti og á tertíertímabilinu, tengd eldstöðvakerf-
um. Um 10 megineldstöðvar þekkjast frá þessu
tímabili á sunnanverðu landinu, en norðan jökla
eru engar þekktar. Berglög frá þessum tíma eru
yfirleitt samlæg tertíerum berglögum og beint
framhald þeirra. Samfelld snið má viða fá gegnum
neðri 2/3 hluta plió-pleistósenu berglagasyrpunn-
ar, en efsti þriðjungurinn er enn víðast hvar órofinn
næst jaðri gosbeltanna. Berglög frá plíó-pleistósen
eru miklu fjölbreyttari en þau tertíeru. Meðal set-
laganna verður straumvatnaset meira áberandi og
jökulbergslög verða algeng. 1 stað hraunlaga koma í
vaxandi mæli móbergsmyndanir og bólstraberg,
sem varð til við gos undir jöklum. 1 heild vitna
plíó-pleistósenu berglögin um loftslagssveiflur, sem
ollu þvi að jökulskeið, líklega skammæ framan af,
skiptust á við hlýskeið.
Heillegasta jarðlagasnið frá þessum tíma er að
finna á Tjörnesi (mynd 8). Þar koma jökulbergslög
fyrst fram ofarlega í sniðinu, kringum segulskeiðin
Gilsá eða Olduvai (fyrir um 2 m. ára). Á Jökuldal
(mynd 9) er þekkt jarðlagasnið, sem nær frá upp-
hafi plíó-pleistósen upp í Gilsár-segulskeiðið. f því
sniði koma fyrir níu jökulbergslög. Upphleðslu-
JÖKULL 29. ÁR 85