Jökull - 01.12.1979, Page 91

öld orðið gliðnun á sprungusveimi samfara gosi í
megineldstöð. Virðist svo sem hlaðast þurfi upp viss
spenna til þess að slík gliðnun verði og því getur
megineldstöð í eldstöðvakerfi gosið nokkrum
sinnum án þess að um gliðnun viðkomandi
sprungusveims verði að ræða.
Stærstu gosin á sögulegum tíma hafa orðið í
sprungusveimum suðvestur af Vatnajökli. 1 Eldgjá
um 930 og í Lakagígum 1783.
Heildarmagn hrauns og gjósku úr íslenskum
eldstöðvum á 11 öldum fslandsbyggðar er áætlað
eftirfarar.di, og eru þá bæði hraun og gjóska reikn-
uð sem hraun með eðlisþyngdinni 2,5.
Hraun km3 gjóska km3
basísk 25 6
ísúr 7 1
súr 0,3 2,8
samanlagt 32 10
Samanlagt eru þetta 42 km3, þaraf 10% ísúr og
7% súr.
Framleiðsla, um 4 km3/öld, virðist hafa verið
svipuð allan tímann síðan ísöld leið og raunar frá
upphafi núverandi fslands fyrir um 16 milljónum
ára, en þáttur súrra og ísúrra gosefna hefur á sögu-
legum tíma verið um það bil tvöfalt meiri en á
nútíma í heild.
ÁGRIP
GJÓSKUTÍMA TAL OG BEITING
ÞESSÁ ÍSLANDI
Sigurður Þórarinsson
Raunvísindastofnun Háskólans
Fyrstur manna til að lýsa íslenskum jarðvegs-
sniðum með gjóskulögum er Gísli biskup Oddsson, í
ritinu Um undur íslands, sem hann samdi síðvetrar
1638. Gísli dregur þá ályktun af tilvist öskulaganna
í jarðveginum, að eldfjallaaska hafi hvað eftir
annað farið illa með landið.
Á lögum eldfjallaösku í jörðu er byggð sú tíma-
talsaðferð, sem í doktorsritgerð Sigurðar Þórarins-
sonar 1944 hlaut nafnið tefrókrónólógía. Tefra er
forngrískt orð, notað um venjulega ösku, en
Aristoteles notaði það um eldfjallaösku, er hann
lýsti gosi á eynni Vulcano, sem aska barst úr til
Italíuskagans. Tefra er nú notað sem samheiti á
þeim föstu gosefnum, er berast loftleiðis frá gjós-
andi eldstöð og heita ýmsum nöfnum eftir grófleika
og öðrum eiginleikum: hraunkúlur, gjall, vikur,
sandur, aska, dust. Islenska samheitið, sem nú er
notað, er nýyrðið gjóska og tefrókrónólógía er
gjóskutímatal, þ.e. tímatal byggt á gjóskulögum.
Gjóska úr stórgosum getur dreifst yfir feikna stór
svæði. Mynd 1 er kort af útbreiðslu gjósku úr
Oskjugosinu 1875. Mun það vera fyrsta kort sem
gert er af stóru gjóskulagi. Þar eð gjóskulög mynd-
ast jarðsögulega séð á augabragði, eru stór gjósku-
lög hin ákjósanlegustu leiðarlög og tímamælar, ef
hægt er að ákveða aldur þeirra.
Könnun gjóskulaga og aðgreining þeirra fer fram
sumpart úti í náttúrunni, sumpart á rannsóknar-
stofum. Uti er kannaður í jarðvegssniðum litur
laganna og grófleiki. Mæld er dýpt niður á þau og
þykkt þeirra og afstaða til annarra gjóskulaga í
sniðunum. Á rannsóknastofum eru gerðar efna-
greiningar og ýmsir aðrir eiginleikar mældir og
kannaðir, svo sem steinasamsetning, ljósbrot glers,
magn snefilefna o.fl. Hefur möguleiki á að greina
lög í sundur mjög aukist með tilkomu örgreinis
(.microþrobe). Með ýmiskonar útreikningum, byggð-
um á kornastærðardreifingu gjóskusýna er hægt að
ráða í sitthvað um það gos, sem myndaði viðkom-
andi gjóskulag.
Nákvæmastar verða aldursákvarðanir gjósku-
laga sem hægt er með einu eða öðru móti að rekja
til þeirra eldstöðva er mynduðu þau og sýna fram á,
að um er að ræða gos, sem vitað er um aldur á skv.
skráðum heimildum. Hér á landi ná skráðar
heimildir um gos aftur til landnámsaldar. Fara má
nærri um aldur gjóskulaga með því að geislakols-
mæla lifrænan jarðveg hið næsta yfir eða undir
þeim. Einnig má ráða aldur gjóskulaga út frá af-
stöðu við önnur, þegar aldursákvörðuð lög, afstöðu
til fornleifa o.s.frv.
Gosið hefur á 30—40 stöðum hérlendis síðan
landnám hófst, en líklega á einum 200 stöðum eftir
lok síðasta jökulskeiðs. Mynd 2 sýnir til hvaða átta
gjóska hefur borist í gosum Heklu, 15 að tölu á
sögulegum tíma, og mynd 3 sýnir útbreiðslu nokk-
urra gjóskulaga frá sama tíma. Fundist hafa um
150 gjóskulög í einu og sama jarðvegssniði.
Flest íslensk gjóskulög eru basísk eða ísúr og svört
eða brún að lit, en stærstu lögin eru ljós líparít- eða
dasítlög. 12 ljós lög hafa mikla eða allmikla út-
breiðslu.
Hérlendis hefur gjóskutímatali verið beitt í
eftirfarandi tilgangi:
JÖKULL 29. ÁR 89