Jökull - 01.12.1979, Side 99

ar þrjár bergraðir eru sýndar á mynd 2, en í eftir-
farandi köflum er rætt m.a. um útbreiðslu þessara
bergraða.
Berg frá tertíer og pleistósen. Bergfræði storkubergs
frá tertíertímabilinu, (um 16 til 3,1 milljónum ára),
virðist einföld. Gosvirkni takmarkaðist sennilega á
þessu tímabili við eitt gosbelti, sem gekk á ská yfir
landið líkt og nú er. Um 44 eldstöðvakerfi hafa
verið greind í tertíeru jarðmyndununum, og öll þau
kerfi, sem athuguð hafa verið, hafa einungis gosið
þóleiitisku bergi. Best rannsökuð eru Þingmúla- og
Álftafjarðareldstöðvakerfin á Austurlandi, og Set-
berg I-, Reykjadals- og Hafnarfjallskerfin á
Vesturlandi. Þessar rannsóknir hafa sýnt, að i
þessum stóru eldstöðvakerfum hafa myndast allar
helstu bergtegundir þóleiítisku bergraðarinnar,
bæði sem gosberg (hraun og gjóska) og djúpberg
(berggangar og bergeitlar). „Últramafískt" berg
virðist sjaldgæft. Rétt er að geta þess, að hér á landi
hefur tiðkast að flokka basalt frá tertier og kvarter í
„þóleiit", „ólivínbasalt" og „plagíóklasdílótt
basalt“. Þessi flokkun höfðar aðeins til ytra útlits og
er í raun og veru villandi, þótt i flestum tilvikum
hafi komið í ljós við nánari skoðun, að um þólei-
itiskt berg er að ræða.
Nokkur stór innskot, sem ekki virðast tengd
neinum eldstöðvakerfum líkt cg þeim sem áður
hefur verið lýst, eru kunn frá Suðausturlandi.
Þekktust þeirra eru Vesturhorn og Austurhorn, en
þau eru um 6—7 milljón ára gömul. Vesturhorns-
innskotið (mynd 3) virðist raunar vera byggt upp af
72 aðskildum innskotslögum, og þar er aðallega að
finna gabbró, diórít, granit og granófýr. Isúra
bergið er talið hafa myndast við blöndun á basalt-
og granitkviku, en viða sjást merki þess, að basalt-
kvika hefur skotist inn í súra kviku, likt og sýnt er á
mynd 4. Ýmis önnur dæmi eru til um blöndun
basiskrar og súrrar kviku, bæði i ungum og gömlum
bergmyndunum. Lagskipt storkuberg hefur fundist
á nokkrum stöðum hér á landi. í Þorgeirsfelli á
Snæfellsnesi, Austurhorni og Vesturhorni er lag-
skipt gabbró, en i Hrappsey eru stórar blokkir af
anortósiti í dólerítlaggangi og gætir lagskiptingar
þar einnig.
Gosvirknin virðist hafa haldið áfram með liku
sniði eftir að tertiertímabilinu lauk. Hinsvegar
urðu miklar breytingar á ytri aðstæðum eftir að
jökull tók að leggjast yfir landið i byrjun plió-
pleistósen (fyrir um 3,1 millj. ára). Við gos undir
isbreiðunni hlóðust upp móbergsfjöll, en móberg
þetta er að meginhluta basalt. Á hlýviðrisskeið-
unum mynduðust viða stórar hraundyngjur úr
ólivínþóleiiti, og nægir hér að nefna Lyngdalsheiði
og Vaðöldu. Best rannsökuðu eldstöðvakerfin frá
þessum timum eru Kjalarnes-Stardalur frá plíó-
pleistósen og Kerlingarfjöll frá yngra pleistósen. I
byrjun plió-pleistósen myndaðist aðeins þóleiítiskt
berg likt og á tertíer. Seinna, eða fyrir um 1,5 til 2,5
milljón árum siðan, tóku að myndast hliðargos-
belti. I Snæfellsnesbeltinu hafa líklega orðið smá-
stigar breytingar með tímanum eins og fram kemur
á Setbergssvæðinu (mynd 5). Fyrst urðu þar til
þóleiítiskar bergsvítur þar til fyrir um 2,5 milljón
árum síðan, þar næst millibergsvítur, og svo síðustu
0,7 milljón árin alkaliskar bergsvítur. Einnig
myndaðist sambærilegt hliðargosbelti á Suður-
landi, sunnan við Tungná. Þar hefur gosið milli-
bergsvitum fram á þennan tima, nema á Vest-
mannaeyjasvæðinu, þar sem myndast hefur al-
kalisk bergsvíta á síðasta hluta yngra pleistósen og á
nútima.
Svœðaskiþting gosbergs frá nútíma. Lita ber á eld-
virknina á nútima sem beint framhald af eldvirkni
pleistósen-timans, þótt ytri aðstæður hafi breyst
mjög eftir að jökla leysti. Telja má, að um 26—28
eldstöðvakerfi hafi verið virk eftir isöld, en þessi
kerfi mynda til samans virku gosbeltin sem í stórum
dráttum skera landið frá suðvestri til norðausturs
(mynd 1). Þegar litið er á útbreiðslu bergtegunda,
kemur fram ákveðin svæðaskipting. Átján eld-
stöðvakerfi hafa framleitt þóleiitískar bergsvítur, og
þessi kerfi mynda miðgosbeltið svokallaða, sem
liggur um Reykjanesskagann, Langjökuls- og
Hofsjökulssvæðin, um norðvesturhluta Vatna-
jökuls og þaðan norður í sjó. Þessi svæði einkennast
af mikilli sprunguvirkni. Þóleiítisku eldstöðva-
kerfin eru nokkuð breytileg hvað snertir stærð og
framleiðni bergtegunda. Eldstöðvakerfin á
Reykjanesskaga (mynd 6) eru tiltölulega lítil og
vestan við Hengilsþyrpinguna hefur einungis
myndast basalt á nútíma. Basaltgos hafa orðið
þarna með þrennum hætti: pikritbasalthraun
mynda litlar dyngjur, ólivinþóleiithraun litlar og
stórar dyngjur, en þóleiithraunin hafa nær einungis
myndast við sprungugos og eru i flestum tilvikum
apalhraun. Hér er þess vegna greinileg samsvörun á
milli ytra útlits hraunanna og samsetningar þeirra.
Hlutkrystöllun hefur sennilega átt mikinn þátt í
þvi að móta þóleiítbergsvitur þær, sem myndast
hafa á Reykjanesskaganum, en þó hlýtur annað
einnig að hafa komið til, eins og t.d. breytingar á
magni hlutbráðnunar í möttlinum.
I austurgosbeltinu eru tvö þóleiítkerfi, Veiði-
vatna- og Grímsvatnakerfin. Þau eru mun stærri i
7
JÖKULL 29. ÁR 97