Jökull - 01.12.1979, Side 101

Fargummyndun. Við stöðug eldgos þykknar jarð-
lagastaflinn mjög ört, hiti tekur þá smám saman að
hækka i honum og hann tekur að ummyndast.
Ákveðin efni skolast út úr berginu við þessa um-
myndun og mynda útfellingar líkt og við pala-
gónitummyndun. I rofnum jarðlagastafla sést
ákveðin beltaskipting zeólita, sem fallið hafa út við
fargummyndun (mynd 12). Zeólítabeltin eru nær
lárétt og fylgja ekki jarðlagaskipaninni. Sú tegund
zeólíta, sem nefnist laumontit, er mjög útbreidd í
tveimur neðstu beltunum. Þar sem fyrsta stig farg-
ummyndunar bergs einkennist einkum af laumon-
títi, þá er ljóst að þessu stigi ummyndunar er náð
neðst i tertiera jarðlagastaflanum, a.m.k. á Austur-
og Suðausturlandi. Einnig verður alltaf staðbundin
ummyndun út frá megineldstöðvunum vegna inn-
skota, sem þar verða (mynd 13).
Island og Mið-Atlantshafshryggurinn. fsland er á
mótum hinna tveggja stóru neðansjávarhryggja
Norður-Atlantshafsins, Mið-Atlantshafshryggj-
arins og Grænlands — Færeyja-hryggjarins (mynd
14). Þar sem ísland er stór eyja, sem rís hátt yfir
Mið-Atlantshafshrygginn, og varmastreymi og
framleiðsla storkubergs hefur verið þar meiri en á
hryggnum bæði fyrir sunnan og norðan, þá hafa
fsland og önnur sambærileg svæði á úthafshryggj-
unum verið nefnd „heitir reitir“. Getum hefur verið
að því leitt, að undir þessum reitum væru möttul-
strókar og væri þar um að ræða flutning á efni
djúpt úr möttlinum til yfirborðs. Þessar kenningar
eru aðallega byggðar á jarðefnafræðilegum og
jarðeðlisfræðilegum rannsóknum. Hvort sem þær
reynast réttar eða ekki, þá er ljóst, að ísland er mjög
„heitur reitur“ í þeim skilningi, að hér er um að
ræða eitt virkasta jarðeldasvæði jarðarinnar.
Hér verður ekki lögð fram nein lokaniðurstaða
hvað varðar uppruna íslenska bergsins. Víðtækar
rannsóknir á bergfræði íslands fara fram um þessar
mundir, og eru þar mörg vandamál sem bíða úr-
lausnar, helst má nefna þessi þrjú: 1) Uppruni
hinna þriggja basaltgerða, 2) uppruni súra bergs-
ins, og 3) eðli hugsanlegs möttulstróks undir fslandi
og áhrif hans á uppruna islenska bergsins. Flest
þessi vandamál eru ekki ný af nálinni og um þau er
einnig fjallað viða erlendis.
ÁGRIP
JÖKLAR Á ISLANDI
Helgi Björnsson
Raunvísindaslofnun Háskólans
Á íslandi er úrkoma mikil, sumur svöl og jöklar
stórir. Um 11.260 km2, eða 11% af landinu, er hulið
jöklum (sjá mynd 1). Nyrstu jökulsvæði landsins
eru á Vestfjörðum og Mið-Norðurlandi. Á hálendi
Vestfjarða eru um 10 hvilftarjöklar í 600 til 700 m
hæð yfir sjó en mest ber á Drangajökli (160 km2),
sem fellur úr 925 m hæð niður í um 200 m hæð yfir
sjó. Á Tröllaskaga eru alls um 115 hvilftarjöklar og
daljöklar. Heildarflatarmál þeirra er um 40 km2.
Stærsti daljökullinn er Gljúfurárjökull (2,4 km2),
sem fellur úr rúmlega 1200 m niður i 600 m hæð. —
Um miðbik landsins þekja jöklar hæstu fjöll. Þar
má telja Þórisjökul (32 km2), Eiríksjökul (22 km2),
Langjökul (953 km2), Hrútafell (10 km2), Hofsjökul
(925 km2), Tungnafellsjökul (48 km2) og norður-
hluta Vatnajökuls. Norður úr þessum jöklum
ganga tungur niður i 800 til 700 m hæð en í suður-
átt skríða þær niður í allt að 700 m hæð. — Á syðsta
jöklasvæði landsins eru Tindfjallajökull (19 km2),
Torfajökull (15 km2), Eyjafjallajökull (78 km2),
Mýrdalsjökull (596 km2) og suðurhluti Vatna-
jökuls.
Vatnajökull er 8300 km2 að flatarmáli. Meðal-
þykkt hans er talin um 420 m og mesta þykkt er um
1000 m. Meginhluti Vatnajökuls hvílir á hásléttu í
700 til 800 m hæð en aðeins 10% af botni hans ris
upp yfir 1100 m hæð, sem markar hæð hjarnmarka
á sunnanverðum jöklinum. Hins vegar eru 70% af
yfirborði jökulsins ofan við 1100 m hæð.
Á hæstu bungum meginjöklanna snjóar allt árið
og mestöll ársúrkoman fellur sem snjór á ákomu-
svæði þeirra. Um 80% af ársúrkomu á íslandi fellur
frá byrjun september til loka maí. Mynd 3 sýnir
ársúrkomu á landinu. Á sunnanverðum Vatnajökli
og Mýrdalsjökli er úrkoman rúmlega 4000 mm á
ári og þar er hæð hjarnmarka í um 1100 m hæð. Á
Hofsjökli og norðanverðum Vatnajökli er ársúr-
koman nokkru minni og hjarnmörk i um 1300 m
hæð. Á Langjökli er hæð þeirra í um 1200 m yfir
sjó. f regnskugga norðan Vatnajökuls er ársúr-
koman aðeins 400 mm og snælína er þar í yfir 1700
m hæð. Urkoma vex aftur er norðar dregur og á
daljöklum á Tröllaskaga er hjarnlina í 900 til 1000
m hæð. Á Snæfellsjökli er hún í sömu hæð, en á
JÖKULL 29. ÁR 99