Iðjuþjálfinn - 01.06.2001, Blaðsíða 13

Burk, 1985, Levine og Brayley, 1991,
Trombly, 1993, 1995, Kielhofner, 1995,
Christiansen og Baum, 1997). í kjölfar
þess þróuðu iðjuþjálfar verkfæri til að
safna upplýsingum um hlutverk
skjólstæðinga sinna. Af þeim hefur
Hlutverkalistinn eða Role Checklist sem
Oakley (1984) þróaði innan líkansins um
iðju mannsins, verið mest vísindalega
prófaður og notaður í rannsóknum
(Dickerson, 1999). Hann var því valinn
sem tæki til að safna gögnum í þessari
rannsókn.
Listinn sem var þróaður í Bandaríkjun-
um er skriflegt persónumat (self report)
og hæfir öllum skjólstæðingum nema
börnum (Kielhofner, 1995). Hann er í
tveimur hlutum, í þeim fyrri er skjól-
stæðingur beðinn um að velta fyrir sér
tíu hlutverkum og segja til um hvort
hann hafi gegnt þeim í fortíð, gegni
þeim nú eða hugsi sér að gegna þeim í
framtíðinni. Hlutverkin eru: Nemandi,
starfsmaður, sjálfboðaliði, umannandi,
heimilishaldari, vinur, fjölskyldumeð-
limur, þátttakandi í trúarstarfi, þátt-
takandi í tómstundastarfi og þátttakandi
í félagsstarfi. Þau eru öll skilgreind í
Hlutverkalistanum (sjá 1. viðauka). Tíð
er einnig skilgreind (sjá 2. viðauka). I
öðrum hluta er spurt um gildi hlut-
verkanna á þriggja þrepa kvarða. Leið-
beiningar um fyrirlögn eru staðlaðar
(Barris, Oakley og Kielhofner, 1988,
Dickerson, 1999).
Rannsóknir á áreiðanleika og réttmæti
listans voru flestar í þróunarfasa mats-
tækisins. Innihaldsréttmæti fékkst með
heimildaleit og áliti sérfræðinga innan
fagsins. I kjölfar þess voru öll
hlutverkin skilgreind. Forprófun á
áreiðanleika matsmanna sýndi 82%
samsvörun milli tveggja prófanna með
tveggja vikna millibili hjá úrtaki 17
iðjuþjálfanema. Einnig var listinn
forprófaður hjá inniliggjandi skjólstæð-
ingum með geðræna sjúkdóma þar sem
fram kom að ekki væri nægilegt að spyrja
um tíðni. Einnig þyrfti að spyrja um gildi
hlutverka og í framhaldi af því var hluta
tvö bætt við matstækið (Oakley, Kiel-
hofner, Barris og Reichler, 1986).
Áreiðanleiki hlutverkalistans hefur
verið prófaður í þremur rannsóknum
með 1-8 vikna millibili. Áreiðanleiki
endurtekinna mælinga matsmanns var
prófaður hjá breiðum hópi 124 full-
orðinna (Oakley. Kielhofner, Barris og
Reichler, 1986), hjá 39 þunglyndum
unglingum á bráðaspítala (Pezzulli 1988)
og 68 heilbrigðum einstaklingum
(Dickerson, 1999). Túlkun niðurstaðna
byggir á leiðbeiningum Landis og Koch
(1977) um túlkun „Kappa" tölfræði.
Niðurstöður fyrstu rannsóknar sýndu að
Kappa fyrir tíðni í sérhverju hlutverki á
ákveðnu tímabili fortíð, nútíð eða framtíð
var á bilinu lélegt (0.00-0.20) til því sem
næst fullkomið (0.81-1.00), flest hlutverk
með annað hvort í meðallagi (0.41-0.60)
eða talsvert mikla samsvörun (0.61-0.80)
en gildi hafði í meðallagi samsvörun. í
Líkanið skilgreinir hlutverk sem sterka innri
vitund um félagslega stöðu eða ímynd og
tilheyrandi skyldur. Vegna þessarar vitundar
bregst maður við og hegðar sér á viðeigandi
hátt miðað við aðstæður.
annarri rannsókninni mældist áreiðan-
leiki í tíðni allra hlutverkanna sæmilegur
(0.21-0.40) eða meiri. Flest hlutverkin
mældust með áreiðanleika í meðallagi,
nema hlutverk nemenda sem var minna.
Kappa fyrir gildi hlutverka var sæmilegt
eða meira, flest með áreiðanleika í meðal-
lagi. Síðasta prófun á áreiðanleika sýndi
sæmilegt, til því sem næst fullkomið
samræmi, en samræmi í meðallagi milli
tímaþátta. Áreiðanleiki var einnig próf-
aður út frá hlutfallslegri samsvörun milli
matsmanna og reyndist vera á bilinu 73%
til 93%. Samanburður á tíðni hlutverka
Það skiptir íslendinga miklu máli að hafa
vinnu og vinnusiðferði þeirra er sterkt. Þeir
trúa því meir en aðrar þjóðir að það að leggja
að sér í vinnu geti af sér betri Irfsgæði og
hærri stöðu í þjóðfélaginu.
milli hópa sem fengu skriflegar leiðbein-
ingar annars vegar og munnlegar leið-
beiningar hins vegar, sýndi að sam-
svörun var í meðallagi til þess að vera
nánast fullkomin fyrir báða hópa.
Samanburður gildis fyrir sömu hópa
sýnd að samsvörun var frá því að vera
léleg til þess að vera talsvert mikil. Sam-
tímaréttmæti mældist frá sæmilegu til
fullkomins samræmis, flest á bilinu í
meðallagi til mjög mikils samræmis
(Dickerson, 1999). Hlutverkalistinn hefur
verið notaður í fjölda rannsókna m.a. til
að meta breytingar á hlutverkabundinni
iðju, meta gildi hlutverka svo skilja megi
hug og væntingar skjólstæðinga til fram-
tíðarinnar og eigin lífshamingju
(Kielhofner, 1995).
Hlutverk á íslandi
Skilgreiningar á hlutverkum í íslenskum
heimildum eru í sumum tilfellum lítið
eitt frábrugðnar skilgreiningum hlut-
verkalistans, en við umfjöllun hlutverka
á íslandi og gildi þeirra var efni skipulagt
í samræmi við niðurröðun hlutverkanna
tíu á hlutverkalista Oakley (1984).
• Nemandi (student). Tólf prósent ís-
lendinga á aldrinum 16 ára til 75 ára
gegndu hlutverki nemanda (Stefáns
Ólafssonar, 1990). Tæplega helmingur
nemenda gegndi starfi jafnhliða námi
með 20.5 stunda meðalvinnuviku
(Hagstofa íslands, 1997). Engar
heimildir fundust um hve oft
hlutverkinu var gegnt að meðaltali né
gildi þess að gegna því.
•Starfsmaður (worker). Atvinnuþátttaka
íslendinga 16 til 74 ára var á bilinu 81 til
88% Hún hefur jákvæða fylgni við
menntun, er mest meðal háskólamennt-
aðra manna en minnst hjá þeim sem voru
eingöngu með grunnmenntun. Atvinnu-
þátttaka var meiri utan höfuðborgar-
svæðisins en á höfuðborgarsvæðinu
(Hagstofa íslands, 1998, 2000). Meðal-
fjöldi vinnustunda var 43,3 klukkustund-
ir hjá öllum sem voru starfandi, en hærri
ef eingöngu var horft til þeirra sem voru
í fullu starfi. Karlar unnu mun meir en
konur. Þeir sem voru ánægðir með fjölda
vinnustunda voru 57%, fleiri konur en
karlar, en 36% vildu vinna færri
stundir en 7% vildu vinna fleiri. Þrír af
hverjum fjórum sem unnu 55 stundir
eða meira á viku fannst vinnuvikan of
löng (Stefán Ólafsson, 1990). Eldra fólk á
íslandi virðist finnast mjög mikilvægt að
vinna (Pétur Pétursson, 1983). Það skiptir
íslendinga miklu máli að hafa vinnu og
vinnusiðferði þeirra er sterkt. Þeir trúa
því meir en aðrar þjóðir að það að leggja
að sér í vinnu geti af sér betri lífsgæði og
hærri stöðu í þjóðfélaginu (Friðrik H.
Jónsson og Stefán Ólafsson, 1991).
•Sjálfboðaliði (volunteer). Um fjórðung-
ur íslendinga segjast vinna ólaunað sjálf-
boðastarf fyrir góðgerðarsamtök, líknar-
félög eða þjónustuklúbba svo sem Lions,
Rotary, Junior Chamber of Commerce,
Soroptimista, Kiwanis eða Odd Fellows,
en aðeins 4.8% sögðust vera virkir félags-
IÐJUÞJÁLFINN 1/2001 ±3