Fréttablaðið - 03.09.2016, Blaðsíða 80

Reglulega berast fregnir af olíuleit á Drekasvæðinu langt norðaustur af Íslandi og láta sumir sig dreyma um svimandi
olíugróða innan fáeinna ára eða
áratuga. Ekki er langt síðan hug-
myndin um olíuvinnslu í miðju
Norður-Íshafinu hefði þótt fráleit,
ekki endilega út af umhverfis-
sjónarmiðum heldur fremur vegna
kostnaðar og tæknilegra örðug-
leika.
Olíufélög hafa varið óhemju-
miklu fé í rannsóknir og tækniþró-
un með það að markmiði að finna
og nýta jarðolíu á sífellt afskekktari
svæðum og við erfiðari aðstæður.
Kveikjan að því eru spádómar um
að vinnanlegar olíulindir verði senn
á þrotum.
Spádómar af þessu tagi eru raunar
ekki nýir af nálinni. Þegar árið 1919
spáði yfirmaður bandarísku jarð-
fræðistofnunarinnar að olíufram-
leiðsla í landinu myndi ná hámarki
innan þriggja ára, en eftir það færi
að ganga hratt á forðann. Eftir
1950 fóru vísindamenn með kerfis-
bundnum hætti að reyna að reikna
út olíubirgðir heimsins og áætla
út frá því hvenær toppnum í olíu-
vinnslu yrði náð og hvenær olían
yrði uppurin.
Margoft hefur orðið að endur-
skoða spádóma þessa þar sem þeir
hafa ekki gengið
eftir. Skýringin er
tvíþætt. Nýjar olíu-
lindir hafa fundist
í sífellu og betri
tækni hefur gert
það að verkum að
unnt er að vinna
olíu víðar, bora
dýpra eða nýta
betur einstakar
o l í u l i n d i r . Þ á
verður að hafa í
huga að áætlanir
um olíuforðann
hafa ætíð miðast
við þá olíu sem hag-
kvæmt sé að vinna,
en skilgreiningar á
því hvað teljist hag-
kvæmt hljóta alltaf að fylgja verði
og eftirspurn.
Spádómar um olíuþurrð innan
fárra áratuga voru lengi vel taldir
boða ótíðindi fyrir mannkyn. Þau
sjónarmið hafa þó nokkuð breyst
í seinni tíð vegna hættunnar af
loftslagsbreytingum vegna bruna
á jarðefnaeldsneyti. Því eru ýmsir
sem telja það ágætar fréttir ef olían
klárast undir fótum okkar. Hvað
sem þeim vangaveltum líður er ljóst
að við getum ekki dælt upp olíu út
í það óendanlega. Eyðist það sem af
er tekið – eða hvað?
Reyndar eru til kenningar sem
ganga í aðra átt. Samkvæmt þeim
eru olíubirgðir heimsins nánast
ótæmandi og þær má finna miklu
víðar en nokkurn óraði fyrir. Kenn-
ingar þessar eru jaðarhugmyndir í
vísindasamfélaginu og njóta varla
stuðnings nokkurra viðurkenndra
vísindamanna á sviði olíurann-
sókna. En þrátt fyrir það – og jafn-
vel einmitt þess vegna – getur verið
áhugavert að skoða þær með gler-
augum vísindasagnfræðinnar.
Að ofan eða neðan?
Allir skólakrakkar læra hina við-
teknu kenningu um hvernig jarð-
olía verður til. Í nokkuð einfölduðu
máli gengur hún út á að rotnaðar
lífveruleifar, einkum plöntur og
sjávarþörungar, grafist undir jarð-
lögum. Þar verða þær fyrir áhrifum
hita og þrýstings í milljónir ára og
breytast þannig í kröftugt eldsneyti.
Þetta ferli getur ekki átt sér stað
hvar sem er, heldur ein-
ungis við sérstakar jarð-
fræðilegar aðstæður sem
gera það að verkum að hinar
lífrænu leifar ná að grafast djúpt
í jörðu. Jarðvísindamenn sem
sérhæfa sig í olíuleit þurfa því
að gera sér í hugarlund margra
milljóna ára þróunarferla í nátt-
úrunni til að reikna út líklegar olíu-
lindir. Þeir útreikningar byggja oft
á takmörkuðum vísbendingum. Á
meðan við getum notað kröftuga
sjónauka til að rannsaka stjörnur í
órafjarlægð eigum við bágt með að
kanna hvað gerist ofan í jörðinni,
þar sem við rétt náum að kroppa í
ysta hluta jarðskorpunnar.
Þessi kenning er sannfærandi
og leysti af hólmi eldri hugmyndir
sem gerðu ráð fyrir að olía yrði
til neðanjarðar úr kolefnissam-
böndum sem þar væri að finna.
Meðal þeirra sem settu fram
slíkar skýringar var rússneski
efnafræðingurinn Mendeljéff
á seinni hluta nítjándu aldar,
en hann er kunnastur í dag
sem faðir lotukerfis efna-
fræðinnar yfir frumefnin.
Mendeljéff var einn
af risum rússneskra
r a u n v í s i n d a o g
mögulega höfðu
kenningar hans
sitt að segja um
að nokkrir sov-
éskir jarðvísinda-
menn hófu um
miðja síðustu öld
að þróa kenningar
um að olía yrði til
í iðrum jarðar. Rök
þeirra voru meðal ann-
ars þau að sumar olíulindir
væru svo stórar og lægju svo
grunnt að útilokað væri að skýra
tilurð þeirra með viðteknu líkön-
unum, þá hefði ekki tekist að endur-
skapa á tilraunastofum aðstæður
sem breyttu jurtaleifum í olíu þrátt
fyrir miklar tilraunir.
Sovétmennirnir settu þess í stað
fram hugmynd um að geysilegt
magn kolefnis væri að finna inni í
jörðinni, sem stigi jafnt og þétt upp
til yfirborðsins. Þegar það kæmist
í snertingu við jarðlög tiltölulega
ofarlega í jarðskorpunni yrði á því
breyting og útkoman væri jarðolía.
Kenningar þessar vöktu nokkra
athygli í heimalandi vísindamann-
anna, en birtust einungis á rúss-
nesku og í vísindaritum sem vöktu
litla athygli á Vesturlöndum.
Bresk-austurríski vísindamað-
urinn Thomas Gold hafði í það
minnsta aldrei heyrt um pælingar
hinna sovésku starfsbræðra sinna
þegar hann fór á sjötta áratugnum
að velta fyrir sér uppruna jarðolíu.
Niðurstöður hans voru í grunninn
þær sömu: að djúpt í jörðu væri
ógrynni kolefnis sem hefði í millj-
arða ára reynt að leita út. Stundum,
til að mynda vegna jarðskjálfta,
opnuðust glufur fyrir efnið sem
streymdi þá uppávið uns það
væri fangað í hellum eða sprung-
um langt fyrir neðan yfirborðið.
Þar yrði efnið fæða fyrir örverur
sem lifðu djúpt ofan í jörðinni.
Þetta skýrði þau lífrænu efna-
sambönd sem finnast í jarðolíu.
Olía væri því ekki í grunninn
lífrænt efni sem jarðfræði-
legir ferlar breyttu
í eldsneyti, heldur
jarðefni sem yrði að
eldsneyti fyrir tilstilli
lífrænna ferla.
Blendnar viðtökur
Gold taldi að kenning sín
gæti falið í sér svarið við
ýmsum ráðgátum vísindanna,
þar á meðal spurningunni um
uppruna lífs á jörðinni. Þannig
mætti finna kolefnasambönd
á yfirborði annarra pláneta og
tungla í sólkerfinu. Hvað væri því
til fyrirstöðu að sömu örveruferlar
væru að verki þar líka? Sérstaða
okkar reikistjörnu væri þá aðeins
fólgin í því að lífið hefði leitað upp
á yfirborðið og þróast áfram þar.
Uppgötvanir á áttunda og níunda
áratugnum, þar sem vísindamenn
rákust á líf við sífellt ólíklegri
aðstæður, í dýpstu hafdjúpum
eða hitakærar örverur sem
nærðust á efnum sem eru öðru
lífi baneitruð, urðu aðeins til
að styrkja Gold í sannfær-
ingu sinni.
Kenningin um neðan-
jarðaruppsprettur olí-
unnar sneri öllum
viðteknum jarðfræði-
hugmyndum á haus
og undir eðlilegum
kringumstæðum
hefði Thomas
Gold verið sleg-
inn út af borð-
inu eins og hver
annar vitleysingur.
En vandinn er að
Thomas Gold var ekki
hver annar vitleysingur.
Hann var þvert á móti einn
snjallasti og áhrifamesti vísinda-
maður sinnar tíðar.
Gold flúði ungur maður vestur
um haf með fjölskyldu sinni undan
uppgangi nasista í Evrópu. Í hinu
nýja heimalandi kom hann að
fjölda merkilegra rannsókna, svo
sem á ratsjártækninni. Síðar setti
hann upp stærstu og öflugustu
útvarpssjónauka sem smíðaðir
höfðu verið til stjörnufræðirann-
sókna. Við þá vinnu réð hann sér
ungan aðstoðarmann, Carl Sagan,
sem síðar varð frægasti stjörnu-
fræðingur í heimi.
Bandaríska geimferðastofnunin
NASA hafði Gold sér til ráðgjafar í
tengslum við tungllendinguna, en
honum var meðal annars falið að
svara þeirri spurning hvort yfir-
borð tunglsins væri þétt í sér eða
hvort geimfararnir myndu
sökkva í botnlaust kvik-
syndi. Frægastur er hann
þó fyrir þátt sinn í að skýra
tilvist tifstjarna, sem upp-
götvuðust seint á sjöunda
áratugnum.
Stjörnufræðiafrek og talsverður
sannfæringarkraftur Thomasar
Gold gerðu það að verkum að
erfitt var að hunsa jarðfræði-
kenningar hans, þótt óneitanlega
lægju þær talsvert utan hans sér-
sviðs. Viðbrögð olíujarðfræðing-
anna urðu hins vegar heiftúðleg.
Ritstjórar bóka sem voguðu sér
að birta greinar um efnið fengu
yfir sig holskeflu kvartana og
jafnvel hótana. Dæmi var um að
slík rit væru innkölluð og upp-
laginu fargað.
Vísindasagnfræðingarnir Harry
Collins og Trevor Pinch, sem rann-
sökuðu deilurnar, benda á að
harkan komi ekki á óvart. Vísindin
vilji draga upp þá mynd af sér að
þau snúist um tæra þekkingarleit
þar sem byltingarkenndum til-
gátum sé tekið vel og þær ýmist
sannreyndar eða afsannaðar með
tilraunum. Veruleikinn sé flóknari
og þar blandist inn í hagsmunir og
átök um fjármagn.
Ef Gold hefði á réttu að standa
væri unnt að finna olíu nánast
hvar sem væri. Gríðarleg fjárfesting
olíufyrirtækja væri þar með farin í
súginn og vísindamenn ættu fyrir
höndum erfitt samtal við vinnuveit-
endur sína þess efnis að starf þeirra
síðustu áratugina hefði allt byggst á
misskilningi. Engin undirgrein vís-
indanna kærir sig um að láta sópa
undan sér fótunum í einu vetfangi.
Á níunda áratugnum fékk Gold
færi á að láta á kenningu sína
reyna, þegar fjárfestar féllust á að
fjármagna boranir á Siljan-svæð-
inu í Svíþjóð, í stærsta loftsteinsgíg
Evrópu. Öllum að óvörum tókst
bormönnum að dæla upp nokkru
magni af olíu. Gold taldi sig hafa
sannað mál sitt, en fljótlega tókst
gagnrýnendum hans að finna aðrar
mögulegar skýringar á olíufundin-
um. Áframhaldandi boranir skiluðu
heldur ekki afgerandi niðurstöðu og
fljótlega misstu fjárfestarnir þolin-
mæðina. Markmið þeirra var að
finna auðvinnanlega olíu en ekki að
eyða stórfé í að skera úr um vísinda-
leg deilumál.
Thomas Gold lést árið 2004,
sannfærður um að kenning sín um
uppruna olíu væri rétt. Saga hans er
kunnuglegt stef í vísindasögunni.
Endalok vísindakenninga eru
sjaldnast þau að vera afsannaðar
í tilraunum sem allir deiluaðilar
samþykkja, heldur lognast þær út
af þegar vísindasamfélagið nennir
ekki lengur að taka þær alvarlega og
höfundar þeirra deyja.
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson skrifar
um umdeilda vísinda-
kenningu
Endalaus olía
Vandinn er að
ThomaS Gold Var
ekki hVer annar
ViTleySinGur.
3 . s e p t e m b e r 2 0 1 6 L A U G A r D A G U r32 h e L G i n ∙ F r É t t A b L A ð i ð
0
3
-0
9
-2
0
1
6
0
4
:1
4
F
B
1
0
4
s
_
P
0
8
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
0
4
s
_
P
0
8
0
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
0
4
s
_
P
0
2
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
0
4
s
_
P
0
2
5
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
A
7
4
-4
9
9
C
1
A
7
4
-4
8
6
0
1
A
7
4
-4
7
2
4
1
A
7
4
-4
5
E
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
8
B

F
B
1
0
4
s
_
2
_
9
_
2
0
1
6
C
M
Y
K