Morgunblaðið - 05.07.2016, Page 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 5. JÚLÍ 2016
Árið 1864 ritaði bandaríski um-
hverfisverndarsinninn George
Perkins Marsh: „Enginn eðlisfræð-
ingur hefur látið sér detta í hug að
maðurinn geti... hamið bráðið
hraun.“ Þótt mönnum tækist að
leysa nýja krafta úr læðingi á tutt-
ugustu öld stóð fullyrðing Marsh
óhögguð. Þangað til 1973.
Það var Þorbjörn Sigurgeirsson
sem átti þá nýstárlegu hugmynd að
dæla sjó á hraunið sem rann úr
Eldfelli á Heimaey árið 1973 og
freista þess að bægja því frá
byggðinni og höfninni í Eyjum.
Þeir sem stýrðu aðgerðum í
Heimaeyjargosinu ákváðu að reyna
fyrir sér með dælingu, fyrst með
brunabílum og síðan dæluskipum.
Þegar gosið hafði staðið í tvo mán-
uði varð ljóst að tiltækar dælur
réðu engan veginn við verkefnið.
Varð eðlisfræðingurinn að játa sig
sigraðan?
Dauðadómur
Tazieffs
Margir töldu reynd-
ar framan af að Vest-
mannaeyjabær ætti
sér ekki viðreisnar
von andspænis hraun-
flóðinu. Franskur
jarðfræðingur, Har-
oun Tazieff, sem heim-
sótti Heimaey lýsti því
yfir að Vestmanna-
eyjabær væri „nánast
dauðadæmdur“. Í
fréttum Ríkisútvarps-
ins sagði: „Franski eldfjalla-
sérfræðingurinn Haroun Tazieff
heldur því fram að Vestmanna-
eyjabær sé dauðadæmdur nema að
gosið hætti á næstu dögum. Segir
Tazieff að ekki sé um annað að
ræða, en hæga eða hraðfara eyði-
leggingu bæjarins.“ Áttu björg-
unarmenn að játa sig sigraða? Í
fréttum sagði að Tazieff væri „með-
al þekktustu eldfjallafræðinga
heims“ og hann hefði „dvalist um
skeið við rannsóknir á Heimaey á
vegum UNESCO“. Hvernig átti að
bregðast við skoðun þessa kenni-
valds? Sama dag og fréttin var flutt
á öldum ljósvakans boðaði Raunvís-
indastofnun Háskólans til fundar.
Þorbjörn Sigurgeirsson gekk beint
að efninu. „Hvernig eigum við að
líta á H. Tazieff,“ sagði hann, „sem
vísindamann, ljósmyndara eða eitt-
hvað annað?... Ef við segjum ekkert
þýðir það að við samþykkjum um-
mæli H. Tazieffs.“
Í fréttum var sagt að Tazieff
hefði gist í Fiskasafninu í Eyjum.
„Við sváfum á gólfinu í risastórum
sal innan um tólf fiskabúr,“ sagði
hann; „á næturnar, meðan eldfjallið
gaus og drunurnar bárust um
dauðadæmdan bæinn, fylgdumst
við með stórum fiskum sem syntu í
átt til okkar; það glitti í tennurnar.
Ég hef aldrei upplifað aðra eins
nótt.“ Gárungar á Íslandi sögðu að
Tazieff hefði vaknað með andfælum
eina nóttina í Fiskasafninu í Eyj-
um, horft beint í skrautlegt ginið á
stórtenntum steinbít í fiskabúrinu
við hliðina á sér og eftir það hafi
honum ekki verið haggað; honum
væri best að koma sér í burtu, og
Heimaey ætti sér enga framtíð.
Þótt Tazieff hafi stundum verið lýst
sem gosa var honum ekki alls varn-
að. Þremur árum eftir að hann
felldi dauðadóm sinn yfir Vest-
mannaeyjabæ sneri hann blaðinu
við. Þá andmælti hann vísinda-
manni sem lagði til að íbúar í ná-
grenni við eldfjallið Soufriere á
eynni Guadeloupe í Karíbahafi,
75.000 manns, yrðu fluttir á brott
vegna yfirvofandi hættu. Að þessu
sinni reyndist hann hafa á réttu að
standa.
Sigur í höfn
Fyrir milligöngu bandaríska
sendiráðsins voru fjörutíu og þrjár
öflugar dælur og tilheyrandi málm-
leiðslur fluttar með hraði til Vest-
mannaeyja í lok mars. Það kom í
hlut Valdimars Jóns-
sonar verkfræðings,
sem lést í maí síðast-
liðnum, að stjórna
uppsetningu dælnanna
og tryggja að þær
skiluðu vatns-
flaumnum á rétta staði
– eins og Þorbjörn
Sigurgeirsson mælti
fyrir. Skyldi búnaður-
inn duga gegn mörg-
hundruð gráðu heitu
hrauni sem stundum
skreið fram með gönguhraða
manns? Hér eins og annars staðar í
þessu nýstárlega verkefni dugði
ekkert minna en sífelldar „redd-
ingar“. Valdimar líkti kælingunni
við það að reka nagla ofan í hraun-
ið; hver buna kældi hraunið í kring
svo það storknaði fyrr en ella,
hægði á sér og myndaði trausta
varnarbrynju.
Þeir sem störfuðu á hrauninu
mynduðu svonefnda „sjálfsmorðs-
sveit“ eða „dauðasveit“. Oft háði
þessi sveit baráttu upp á líf eða
dauða. Kælingu fylgdi gufumökkur
sem byrgði mönnum sýn. Dauða-
sveitin þurfti að ganga ofan á
þunnri storknaðri hraunskán, eins
og á ísilögðu vatni. „Kaldir“ strák-
ar, sem voru vanir að stikla á hál-
um steinum í fjörunni, gátu nú
stært sig af því að geta hlaupið eft-
ir glóandi hraunnibbum út um allt
hraun. Þar til skósólarnir brunnu.
Seint um kvöld á páskadag, 22.
apríl, tilkynnti gosvaktin við Eldfell
að nýtt hraunflóð streymdi beint í
austur. Margir þustu austur á eyju
og fylgdust agndofa með hraun-
straumnum þar sem hann rann eins
og straummikil á fram af klett-
unum. Nú þóttust menn vita að sig-
ur væri í höfn; kælingin hafði dug-
að og Vestmannaeyjahöfn væri
borgið. Fólkið sem var í bænum
þennan dag kom saman og fagnaði,
eftir langt og strangt björg-
unarstarf og nagandi óvissu. Engar
ræður voru fluttar og engar veislur
haldnar, en öllum var stórlega létt.
Þann 2. júlí gekk Þorbjörn Sig-
urgeirsson í fylgd nokkurra sam-
starfsmanna niður í gíg Eldfells og
lýsti því yfir að gígbotninn væri
orðinn kaldur. Daginn eftir sendi
Almannavarnanefnd Vestmanna-
eyja frá sér yfirlýsingu um að gosi
væri lokið. Það urðu aftur mikil
fagnaðarlæti í Eyjum. Nú væri
tímabært, hugsuðu menn, að hægja
á dælunum og hefja heimflutning
og uppbyggingu, laga sig að þessu
tvífundnalandi sem fyrst var numið
af norrænu og keltnesku fólki á átt-
undu eða níundu öld. Í bandarískri
jarðfræðiskýrslu var komist svo að
orði að „hvergi hafi náðst betri ár-
angur, hvorki fyrr né síðar, við að
hemja hraunstraum meðan á eld-
gosi stendur“.
Fremstir meðal jafningja
Eldstöðin í Eyjum var aug-
ljóslega aðalpersónan á sviðinu á
vordögum 1973. Margar aðrar
sögupersónur höfðu þó þröngvað
sér upp á sviðið. Starfsliðið lét ekki
sitt eftir liggja: verkfræðingar,
tæknifræðingar, jarðvísindamenn,
dauðasveitin, matseljur, vélvirkjar,
kranamenn, ýtustjórar, for-
ráðamenn í Eyjum og hjá Al-
mannavarnaráði. Eldstöðin, tækin,
fólkið, hafið og fjölmargt annað
nær og fjær sem lagði hönd á plóg-
inn – hafði skrifað nýjan og merki-
legan kafla í langri sögu um eldfjöll
og náttúruhamfarir af þeirra völd-
um.
Þorbjörn Sigurgeirsson og Valdi-
mar K. Jónsson, sem voru fremstir
meðal jafningja, höfðu það ekki fyr-
ir sið að stæra sig af afrekinu á
Heimaey. Þegar Þorbjörn leit yfir
farinn veg hrósaði hann öðrum en
sjálfum sér: „Minn þáttur var sá,
að óska eftir svo og svo stórri
vatnsbunu einhvers staðar inni á
hrauni, en það voru aðrir sem sáu
um framkvæmdina. Hér var um
óvenjulega og vandasama fram-
kvæmd að ræða og allt undir þeim
komið, sem skipulögðu, stjórnuðu
og unnu verkið.“ Valdimar flutti er-
indi um það í Bandaríkjunum hvað
það hefði í för með sér „að hafa
eldfjall inni í bænum hjá sér“.
Það er kaldhæðnislegt að tvítug-
ar dælurnar sem réðu úrslitum í
orrustunni um Eyjar voru sagðar
„úreltar“ þegar þeim var sankað
saman í Bandaríkjunum og þær
voru sendar til Íslands. Dælurnar
voru börn kalda stríðsins, en nú
voru þær þátttakendur í sjóðheitu
stríði við vellandi hraun uppi á Ís-
landi. Áður en yfir lauk höfðu þær
dælt óhemju magni af sjó á hraun-
ið; líklega samsvarar það öllu því
vatnsmagni sem fer um Dettifoss,
einn af tignarlegustu og vatns-
mestu fossum Íslands, á þremur
klukkustundum eða svo. Dælurnar
voru allar fluttar til Reykjavíkur að
loknu gosi. Nokkrar þeirra ílentust
og var ein þeirra send að lokinni
starfsævi til Eyja þar sem hún
skipar veglegan sess á nýju hrauni,
sem minnisvarði um orrustuna um
Eyjar.
Eftir Gísla Pálsson
» Í bandarískri jarð-
fræðiskýrslu var
komist svo að orði að
„hvergi hafi náðst betri
árangur, hvorki fyrr né
síðar, við að hemja
hraunstraum meðan á
eldgosi stendur“.
Gísli Pálsson
Höfundur er mannfræðingur og starf-
ar við Háskóla Íslands; gpals@hi.is.
Vestmannaeyjabær Loftmynd frá 31. mars. Hraunbreiðan til hægri.
Ljósmynd/Björgvin Agnarsson
Úrelt? Ein af bandarísku dælunum, minnisvarði á nýju hrauni.
Hraunið kælt Skopmynd Sigmunds frá 8. febrúar 1973.
Ljósmynd/Gísli Pálsson
Goslok Heimaey skömmu eftir goslok. „Í bandarískri jarðfræðiskýrslu var komist svo að orði að „hvergi hafi náðst
betri árangur, hvorki fyrr né síðar, við að hemja hraunstraum meðan á eldgosi stendur“.“
Hraunið tamið – Orrustan um Eyjar