Fréttatíminn - 24.09.2016, Blaðsíða 20

20 | FRÉTTATÍMINN | Laugardagur 24. september 2016
Jón Kaldal var fæddur 1896 í
Stóradal í Austur-Húnavatnssýslu.
Hann var mikill langhlaupari og
einn vinsælasti og merkasti ljós-
myndari landsins um árabil. Hér
situr Kaldal fyrir hjá Sigurði Guð-
mundssyni.
Ljósmyndarinn Jón Kaldal
kunni á manneskjur. Í
gegnum linsuna í mynda-
vélinni náði hann að fanga
kjarna fyrirsætunnar og
sýna okkur hana alveg inn
að kviku. Tvær sýningar
með verkum Kaldals verða
opnaðar í dag í ljósmynda-
sal Þjóðminjasafns Íslands.
Magnaðar mannamyndir
ljósmyndarans eru í for-
grunni.
Guðni Tómasson
gudni@frettatiminn.is
Hvað sérðu, ágæti lesandi, margar
ljósmyndir á dag? Flestum verð-
ur líklega fátt um svör, því að þær
skipta jafnvel hundruðum, ef ekki
þúsundum. Aftur má spyrja: Hvað
sérðu margar góðar ljósmyndir í
dag? Verða á vegi þínum mynd-
ir sem að fá þig til að stoppa og
hugleiða myndefnið? Er einhver
mynd í dag fær um að kveikja tilf-
inningar, spyrja þig spurninga eða
stækka fyrir þér heiminn?
Samtíminn er uppfullur ljós-
myndum og sannarlega verða til
góðar myndir á hverjum degi. Ver-
öldin er full af góðu myndefni.
Við tökum myndir í gríð og erg af
því að okkur þykir það spennandi
og til að vitna um að líf okkar sé
spennandi. Stundum kann það að
vera rétt og myndin af því líka góð.
Hins vegar er ljósmyndasagan
einnig rík af góðum myndum frá
þeim tíma þegar tæknin var dýrari,
undirbúningur fyrir ljósmynda-
tökuna lengri og ekki endilega
möguleiki á að taka margar mynd-
ir til að ná einni góðri. Þegar best
tókst til náðu ljósmyndarar fyrri
tíma öruggum listrænum og tækni-
legum tökum á ljósmyndatækninni
sem oft var þá frekar tengd fagi,
en síður litið á hana sem listgrein.
Stundum standa samt eftir ótvíræð
listaverk.
Meistari íslenskra manna-
mynda
Ljósmyndarinn Jón Kaldal (1896-
1981) rak ljósmyndastofu í Reykja-
vík í nærri hálfa öld og tók mynd-
ir af alls konar fólki. Stofan var í
hjarta bæjarins og Kaldal naut vin-
sælda í sínu fagi. Sýning sem hann
hélt í Casa Nova, byggingu Mennta-
skólans í Reykjavík árið 1966, þótti
nokkur nýlunda, því ekki tíðkaðist
þá að ljósmyndarar héldu einka-
sýningar, ólíkt því sem við þekkj-
um í dag.
Mannamyndirnar eru það svið
ljósmyndunar sem Kaldal sérhæfði
sig í og náði meistaralegum tökum
á. Í grein um ljósmyndarann, í bók
um hann sem kom út árið 1982,
skrifaði Thor Vilhjálmsson rithöf-
undur um ljósmyndarann að hann
reyndi að „sjá inn í manneskjuna.
Átta sig á manninum, hver hann
er. Og hann hefur svo mikið að
sýna í myndum sínum af því hann
hafði séð svo mikið sjálfur. Og lagt
sig eftir því að vita hvað byggi bak
við svipinn, svipbrigðin.“ Áður en
fyrsti áratugur í lífi Jóns var liðinn
hafði hann misst foreldra sína báða
og bróður.
Sérstakur galdur
Augun eru stingandi, hrukkurn-
ar meitlaðar, húðin nánast þannig
að maður vill rétta út höndina
og strjúka vanga. Mannamynd-
ir Kaldals eru meistaralega fram-
kvæmdar og nákvæm, sérhæfð
þjónusta. Þegar best lætur eru
myndirnar, sem varðveittar eru á
plötum og filmum í Ljósmyndasafni
Íslands, innan Þjóðminjasafns-
ins, þannig að þær grípa augað
og halda athygli manns, betur en
flestar myndir ljósmyndir.
Ljósið sjálft, frumskilyrði ljós-
Maðurinn sem safnaði sálum
myndunar, var lykillinn að ár-
angri Kaldals. Með lýsingunni mót-
aði hann viðfangsefni sín, bjó til
skugga í andlitin og ýkti aðra þætti
þeirra. Ennið á Ástu Sigurðar-
dóttur verður eggslétt og lokaðir
munnar fagurlega mótaðir með
hjálp ljóss og skugga.
Oft á tíðum eru mannamyndir
Kaldals nærri dramatísk mynd-
verk, samt er það aldrei svo að fyr-
irsæturnar séu blásnar upp í yfir-
stærðir eða hafnar til skýjanna.
Þetta er ekki hetjuljósmyndun.
Augun eru anddyri sálarinnar og
yfirleitt draga þau áhorfandann að
myndum Kaldals. Sveitafólk fortíð-
ar sem harðnaði í lífsins eldi, jafnt
sem helstu listamenn þjóðarinnar
á 20. öld, sátu fyrir hjá ljósmyndar-
anum og stór hluti snilldarinnar
er hvernig ljósmyndarinn ramm-
aði módelin inn. Þannig kallast
myrkrið í augum Finns Jónssonar
listmálara á við þann þrönga dökka
ramma sem ljósmyndarinn útdeil-
ir honum.
Alræði myndanna
„Sá ólæsi í framtíðinni mun ekki
vera sá sem ekki getur lesið staf-
rófið, heldur hann sem ekki getur
tekið ljósmynd.“ Þetta sagði þýski
heimspekingurinn Walter Benjam-
in eitt sinn og sá fyrir hvernig aukið
aðgengi að myndefni myndi stjórna
sýn okkar á heiminn og breyta tilf-
inningum okkar fyrir raunveruleik-
anum.
Myndir eru allsstaðar fyrir fram-
an nefið á okkur, en samt er eitthvað
í eðli þeirra sem gerir það að verk-
um að við stoppum nánast í sporun-
um þegar við verðum fyrir „góðri
mynd“. Þannig mynd getur nánast
kýlt okkur köld og snert taugar sem
ekki er endilega auðvelt að ná til.
Með mannamyndum sínum, til
dæmis af mörgum af merkustu
listamönnum þjóðarinnar, skap-
aði Kaldal tilfinningu okkar fyrir
manneskjunum á bak við verkin.
Þær fjölmörgu myndir sem hann
tók af Jóhannesi Kjarval eru gott
dæmi. Þar þroskast listamaðurinn
fyrir framan augu okkar á löngu
tímabili og við skynjum manninn á
bak við verkin. Auðvitað var Kjar-
val óvenju „fótógenískur“ en þann
eiginleika þarf samt að fanga vel.
Það sama á við um eldinn í augum
Finns Jónssonar og dramatískan
„femme fatale“ þokka Ástu Sig-
urðardóttur.
Það á jafnt við um listamenn-
ina og hrjúfa bændahöfðingja, að
Kaldal staðfestir tilvist þessa fólks
í mannheimum, löngu eftir að það
er farið. Og áfram getum við notið
myndanna. Hann lýsti upp mann-
eskjurnar og safnaði sálum þeirra.
Það er galdur ljósmyndarinnar
þegar best lætur.
Tvær sýningar verða
opnaðar í dag í myndasal
Þjóðminjasafns Íslands.
Annars vegar Portrett
Kaldals og hins vegar minni
sýning með öðrum mynd-
um sem heitir Kaldal í tíma.
Hér er ljósmynd Kaldals af
matsal Hvítárbakkaskóla
frá árinu 1930.
„Þessar „týpur“ fáum
við aldrei aftur, eins
og þessa karla með
skeggið,“ sagði Jón
Kaldal í viðtali við
Morgunblaðið árið
1966. Hér er Hjálmar
Þorgilsson frá Kambi,
einn skeggjuðu
bændahöfðingjanna
sem Kaldal myndaði.
Myndir | Þjóðminjasafnið
Í mannamyndum sínum fer Kaldal
meistaralega með ljósið. Notar það til
að móta og ýkja andlitin og ramma þau
rækilega inn. Finnur Jónsson listmálari
með eldinn í augum.
Sumar mynda Kaldals af listamönnum,
eins og þessi af Ástu Sigurðardóttur,
gefa okkur ríka tilfinningu fyrir fólkinu
á bak við listaverkin. Uppreisnarandi
Ástu skín í gegn.

Bólusetning gegn árlegri inflúensu

Heilsugæsla höfuðborgarsvæðisins vill vekja athygli á því að skipulögð bólusetning gegn
inflúensu hefst á heilsugæslustöðvum mánudaginn 26. september 2016. Bóluefnið myndar
mótefni gegn þremur inflúensuveirustofnum þ.á m. svonefndri svínainflúensu.

Hverjum er einkum ráðlagt að láta bólusetja sig?

 Öllum sem orðnir eru 60 ára
 Öllum, bæði börnum og fullorðnum, sem þjást af langvinnum hjarta-, lungna-, nýrna-
og lifrarsjúkdómum, sykursýki, illkynja sjúkdómum og öðrum ónæmisbælandi
sjúkdómum
 Heilbrigðisstarfsmönnum sem daglega annast fólk með aukna áhættu, sbr. ofantalið
 Þunguðum konum

Þeir sem tilheyra ofangreindum hópum fá bóluefnið sér að kostnaðarlausu en greiða
komugjald samkvæmt reglugerð nr. 1144 / 2015. Fyrirkomulag bólusetningar getur verið
mismunandi milli heilsugæslustöðva. Vinsamlegast leitið upplýsinga á vef Heilsugæslunnar
www.heilsugaeslan.is, eða hafið samband við hlutaðeigandi heilsugæslustöð.

Heilsugæslan Árbæ, Reykjavík s: 585 7800
Heilsugæslan Efra-Breiðholti , Reykjavík s: 513 1550
Heilsugæslan Efstaleiti, Reykjavík s: 585 1800
Heilsugæslan Fjörður, Hafnarfirði s: 540 9400
Heilsugæslan Garðabæ s: 520 1800
Heilsugæslan Glæsibæ, Reykjavík s: 599 1300
Heilsugæslan Grafarvogi, Reykjavík s: 585 7600
Heilsugæslan Hamraborg, Kópavogi s: 594 0500
Heilsugæslan Hlíðum, Reykjavík s: 585 2300
Heilsugæslan Hvammi, Kópavogi s: 594 0400
Heilsugæslan Miðbæ, Reykjavík s: 585 2600
Heilsugæslan Mjódd, Reykjavík s: 513 1500
Heilsugæslan Mosfellsumdæmi s: 510 0700
Heilsugæslan Seltjarnarnesi og Vesturbæ s: 513 2100
Heilsugæslan Sólvangi, Hafnarfirði s: 550 2600
Heilsugæslan Lágmúla 4, Reykjavík s: 595 1300
Heilsugæslan Salahverfi, Kópavogi s: 590 3900

Búast má við að bólusetning geti veitt a.m.k. 70% vörn gegn sjúkdómnum auk þess sem
hann verður vægari hjá þeim í hópi bólusettra sem veikjast. Þeim sem leita vilja ráðgjafar er
bent á sína heilsugæslustöð.

Frekari upplýsingar er að finna á vef Heilsugæslunnar, www.heilsugaeslan.is
Fræðsluefni um inflúensu má finna á vef Embættis landlæknis, www.landlaeknir.is

Reykjavík, 24. september 2016

Heilsugæsla höfuðborgarsvæðisins
Álfabakka 16, 109 Reykjavík sími 585 1300 www.heilsugaeslan.is