Morgunblaðið - Sunnudagur - 02.07.2017, Blaðsíða 12

LANDIÐ
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2.7. 2017
Smári Stefánsson hafði lengi haftþann draum að endurgeraLaugarvatnshella eins og þeir
voru fyrir um 100 árum þegar fólk bjó
þar síðast. Hellarnir eru manngerðir
og voru tveir, annar fjögurra metra
breiður og 12 metra langur og hinn
svipað langur en mjórri, en nú hefur
skilrúmið á milli hellana hrunið niður
og eitt rými stendur eftir. Einungis
örfá dæmi eru um að fólk hafi búið í
hellum á Íslandi. Undirbúningur
bræðranna Smára og Hilmars Stef-
ánssona hófst í október 2016 og hafa
þeir ásamt Hallberu Gunnarsdóttur,
eiginkonu Smára unnið að því síðan
þá að opna hellarýmið fyrir almenn-
ingi sem áður fyrr var búið í. Þeir
tóku þátt í Startup Tourism í byrjun
árs, framkvæmdir hófust í byrjun
apríl og var hellirinn tilbúinn í lok
maí. Þeir unnu eftir ljósmynd sem
tekin var árið 1921 þegar Jón Þor-
varðsson og Vigdís Helgadóttir, síð-
ustu ábúendurnir, bjuggu þar.
Sofa í hellinum
Smári og Hallbera tóku á móti blaða-
manni og ljósmyndara ásamt Friðriki
og Loga, níu ára tvíburasonum
þeirra, í fötum eins og hellisbúar
klæddu sig í forðum.
Fjölskyldan er þekkt fyrir að vera
mikið í útivist og setti sér það mark-
mið árið 2016 að gista úti 52 daga áð-
ur en drengirnir næðu níu ára aldri,
sem gerir að meðaltali eitt skipti í
viku. „Þegar framkvæmdir hófust og
búið var að moka út skítnum en ekki
búið að setja gólf sváfum við í hell-
inum. Nú er hellirinn tilbúinn og er
markmiðið að sofa í hellinum á næst-
unni eins og hellisbúarnir gerðu áður
fyrr,“ segir Hallbera.
„Ég væri alveg til í að búa hér en
það er ekkert rennandi vatn hérna og
það er frekar langt að sækja það.
Hvorki vatn né rafmagn er á svæðinu
og þurfum við því að koma með vatn
að heiman, sem er algjör lúxus miðað
við hvernig þetta var,“ segir hún.
„Þegar Laugarvatn var orðið að
bóndabýli komu bændurnir í hellana
þegar senda átti féð upp eftir á beit.
Þar gátu þeir setið yfir fénu og mjólk-
að það og menn komu þá oft í viku-
tíma og fóru síðan til baka og gátu
bæði féð og smalinn notað hellana
sem skjól. Árið 1910 hóf unga parið
Indriði Guðmundsson, þá 24 ára, og
Guðrún Kolbeinsdóttir, 17 ára, bú-
skap í hellunum. Þá var komið þykkt
lag af sauðataði í hellunum sem Indr-
iði þurfti að byrja á að moka út, en
það var orðið svo þykkt að það tók
hann tvær vikur, þar sem hann hafði
einungis skóflu um hönd,“ segir
Smári. „Hellarnir eru tveir, annar var
notaður sem heimili og hinn sem úti-
hús fyrir kindur og hesta,“ segir Hall-
bera. Indriði og Guðrún bjuggu í hell-
unum til ársins 1911.
„Árið 1918 flutti annað par inn í
hellana, þau Jón og Vigdís, og bjó þar
í fjögur ár. Á því tímabili eignuðust
þau þrjú börn, þau Ragnheiði, Magn-
ús og Hrafnhildi Ástu. Tvö af þeim
voru fædd inni í hellunum, en það
voru Ragnheiður árið 1919 og Hrafn-
hildur Ásta árið 1922,“ segir Smári.
Seldu kónginum rjóma
Reyðarmúli var nafnið á staðnum en
Jón og Vigdís fluttu þaðan út árið
1922 og hefur enginn búið þar síðan.
Myndin sem notuð var til að byggja
eftir er einmitt af þessari fjölskyldu.
Báðar fjölskyldurnar öfluðu sér
tekna með veitingasölu við þjóðveg-
inn en Kristján X., konungur Dan-
merkur og Íslands á þeim tíma, kom
við í hellunum í heimsókn sinni til Ís-
lands árið 1921 og keypti skyr og
rjóma af hjónunum ungu.
Þegar komið er inn í hellinn má
sjá dyr sem leiða að fjósi sem er
fyrir innan, en þar var fjölskyldan
með eina kú. Í fjósinu má sjá lítið op
frá útihúsinu en það var notað til að
moka kúaskítnum yfir í útihúsið.
„Þegar fara átti með kúna út um
vorið var farið með hana í gegnum
Hjónin Smári Stefánsson og Hallbera Gunnars-
dóttir ásamt Friðriki og Loga, níu ára tvíbura-
sonum þeirra, klædd í anda hellisbúa forðum.
Morgunblaðið/Eggert
Bræðurnir Smári og Hilmar Stefánssynir endur-
byggðu Laugarvatnshella sem búið var í fyrir um
100 árum og hafa opnað lifandi sögusafn.
Nína Ingólfsdóttir nina@mbl.is
Gamli tíminn
lifnar við
Móðir þeirra bræðra, Vigdís Steinþórsdóttir, hefur unnið með þeim, en hún
hefur verið dugleg að finna flíkur og muni sem notaðir eru sem sýningargripir.
heimilið, en eftir að hafa verið í
myrkrinu í heilan vetur var hún
orðin blind,“ segir Smári.
„Þegar þau fluttu voru öll verð-
mæti tekin með, hver einasta spýta,
þá kom sauðféð aftur og var hér alveg
þangað til í fyrra,“ segir Smári og
bætir Hallbera við að þegar fram-
kvæmdir hófust þurftu þau að byrja á
því að moka út sauðataðið sem hafði
safnast upp síðustu 100 ár. Það tók þó
ekki tvær vikur eins og það tók Indr-
iða árið 1910 heldur einungis nokkra
daga. Þó að búið sé að byggja hús í
hellinum aftur leita kindurnar enn í
minni hellinn við hliðina á sem áður
var útihús og voru kindurnar einmitt
þar þegar blaðamann bar að garði.
Þegar komið er inn í hellinn má sjá
tvö rúm, kommóðu, eldhúsborð, elda-
vél, eldhúsáhöld og ýmsa aðra muni
sem notaðir voru í þá daga. Eldavélin
er á sama stað en þar fyrir ofan er gat
sem Jón hafði gert á sínum tíma fyrir
reykrörið.
„Á barnarúminu liggur Biblía, en
þegar Vigdís eignaðist fyrsta barn
sitt, Ragnheiði þurfti hún að þvo meiri
þvott, bleyjur og annað. Næsti lækur
var í 20 mínútna fjarlægð og var því
orðið erfitt fyrir hana að burðast með
bæði þvottinn og barnið með sér. Eina
nóttina kom huldukona til hennar í
draumi og sagði við hana að þegar
hún þvægi þvott gæti hún skilið barn-
ið eftir í rúminu og haft Biblíu hjá því
og þá myndi huldukonan passa það á
meðan. Hún hugsar ekki meira út í
það fyrr en nokkrum dögum seinna
þegar huldukonan kom aftur í draum
hennar og spurði hvort hún treysti
sér ekki fyrir barninu, þá ákvað hún
að prófa þetta. Hún skildi barnið eftir
með Biblíuna á meðan hún þvoði
þvottinn og þegar hún kom til baka
var allt í góðu með stelpuna. Upp frá
því stundaði hún þetta,“ segir Smári.
Á sumrin á lækurinn það til að þorna
upp og þurftu fjölskyldurnar þá að
safna vatni í tunnu. Vatninu var safn-
að þegar rigndi, en það lak úr loftinu á
hellinum.
Hiti frá dýrunum
„Veturnir voru kaldir í hellinum en þó
svipað og var í torfbæjunum. Opið er
á milli hellanna og fengu þau því hita
frá dýrunum en einnig var eldavélin
notuð til að kynda upp í hellinum,“
segir Smári. Tveir hlutir í hellinum
voru í eigu þessara tveggja fjöl-
skyldna sem bjuggu þar; olíulampi
Indriða og fjölskyldu sem hangir á
veggnum og vöfflujárn sem var í eigu
Vigdísar og fjölskyldu hennar. Báðir
hlutir virka vel enn þann dag í dag.
Til hliðar við hellinn má sjá kart-
öflugarð sem áður fyrr var mun
stærri, um 500 fermetrar. Smári og
Hallbera eru síðan með tvo hesta og
fjóra heimalninga sem þau sjá um og
eru þarna á svæðinu.
Hellirinn er opinn daglega en á
svæðinu er einnig tjald með veit-
ingasölu. Nánari upplýsingar er að
finna á thecavepeople.is. Boðið verð-
ur upp á skipulagðar söguferðir í allt
sumar þar sem veitt verður innsýn í
líf hellisbúa fyrr á tíð.
Innréttað er með göml-
um munum sem sumir
voru eign fyrri ábúenda.