Fréttablaðið - 08.03.2018, Blaðsíða 54

Það er ekki á hverjum degi að fram kemur ný og breytt sýn á stóran hluta af sögu og menn­ingu þjóðarinnar. Það má þó segja að sú hafi
verið raunin með rannsóknum
Steinunnar Kristjánsdóttur, pró­
fessors í fornleifafræði við Háskóla
Íslands og Þjóðminjasafn Íslands,
sem hún setur fram í bók sinni Leit­
in að klaustrunum – klausturhald
á Íslandi í fimm aldir. Bók Stein­
unnar kom út síðastliðið haust og
hefur síðan þá vakið mikla athygli,
auk þess að vera tilnefnd til Íslensku
bókmenntaverðlaunanna og hljóta
viðurkenningu Hagþenkis nú fyrir
skömmu.
Margt sem kom á óvart
Sjálf segir Steinunn að verkið hafi
reynst meiri vinna en hún gerði
sér grein fyrir í upphafi. „Það var
alltaf sagt að það væri ekkert til
um klaustrin, búið að lesa það allt
og leit mín að einhverju efni væri
því eiginlega tilgangslaus. Allt týnt
og horfið. Það hafði vissulega smá
áhrif á mig en svo kom í ljós að það
er gríðarlega mikið til um klaustrin
og þá ekki síst skjöl sem hafa aldrei
verið almennilega lesin. Það er áber­
andi hvað klaustrin eru lítt greinileg
í Íslandssögunni, sjálf vissi ég ekk­
ert um þau fyrr en ég fór að grafa á
Skriðuklaustri og þá man ég að allt
kom mér á óvart miðað við það sem
ég taldi mig vita eftir að hafa lesið
sömu Íslandssögu og allir aðrir,“
segir hún.
Steinunn segir að það hafi
löngum verið talað um að klaustrin
hafi verið fámennar stofnanir fyrir
heldri menn og nunnurnar ekkjur
sem hefðu ákveðið að setjast í
helgan stein. „En það var nú aldeilis
ekki þannig. Þarna voru abba­
dísir og ábótar þar sem þeir síðar­
nefndu voru í raun atvinnuklerkar.
Þeir tóku ungir við sínu starfi eftir
að hafa unnið við biskupsstól í
ákveðinn tíma og þessir stjórn­
endur klaustranna störfuðu svo
sumir í meira en 50 ár. Að auki var
alls konar starfsemi í klaustrunum
og langt frá því að allir væru vígðir
inn í þau.“
Fjölbreytt þorpssamfélög
Rannsóknir Steinunnar sýndu að
það var mikið af leikmönnum,
alþýðufólki, sem bjó og starfaði við
klaustrin. „Fólk vann ýmis störf eins
og við vefnað, járnsmíði, matseld,
heyskap og margt fleira. En svo voru
líka aðrir sem borguðu fyrir að vera
þarna og þetta var alls konar fólk,
líka fjölskyldur með börn, þannig
að þetta var eins konar þorpssam­
félag. Við flest klaustrin fékk fólk
svo leyfi til þess að byggja lítil hús
eða þá að klaustrin byggðu fyrir
fólk. Í Reynisstaða klaustri virðist
óvígt fólk hins vegar hafa búið í sér­
stökum skála innan klaustursins.“
Steinunn segir að það hafi ekki
síður komið henni á óvart hvað
hún fann miklar upplýsingar um
hvað varð um klaustrin. „Klaustur
og klausturkirkjur voru rifnar, gripir
fluttir úr landi og margt eyðilagðist
við siðaskiptin. Þetta virðist hafa
gerst strax um 1540 til 1550. Þann­
ig eru til að mynda alþýðudýrlingar
sem voru áberandi í klaustrunum
allir glataðir en það hafa fundist tvö
líkneski af þeim í jörðu sem eru þau
einu sem eru eftir.“
Passaði ekki ímyndinni
Þetta er allt önnur saga en flest
okkar þekkja eftir almenna skóla­
göngu og Steinunn segir að svo virð­
ist sem þessum þætti í sögu okkar
hafi verið ýtt niður. „Á Íslandi ríkir
frekar neikvæð hugmynd um hvað
kaþólsk trú er. Það hef ég margoft
orðið vör við og þá er talað um að
allar kaþólskar stofnanir hafi alltaf
verið ömurlegar. Að auki komu
þessar stofnanir frá útlöndum og
það virðist sem að á árum sjálfstæð­
isbaráttunnar, frá 1850 og fram á
miðja síðustu öld, hafi verið ríkjandi
neikvæðni gagnvart þessu útlenska.
Ég sé í skrifum fræðimanna fyrir
1900 að það er ritað um klaustrin
og kaþólskuna þannig að slíkt hafi
ekki átt við hinn sterka Íslending.
Þetta passaði ekki við ímyndina af
hinni sjálfstæðu þjóð.“
Steinunn minnir á að á tíma
klaustranna hafi líka höfðingja­
veldið staðið gegn klaustrunum.
Þegar Rómarkirkja vann svo staða­
málin endanlega undir lok þrett­
ándu aldar hafði sú deila staðið í öld
eða lengur. „Þorlákur helgi biskup
hafði lært í útlöndum og setið á
skólabekk með verðandi páfa. Hann
hefur að reka kirkjuvaldsstefnu páfa
1178 en hún miðaði að því að skilja
á milli veraldlegs og andlegs valds.
Við það misstu höfðingjarnir mjög
stóran spón úr aski sínum því þeir
máttu ekki lengur eiga kirkjur og
hafa af þeim tekjur. Um það snerust
staðamálin. En svo snerist þetta líka
um að innleiða einkvæni, sem hefur
verið lítið skoðað því það er leitun
að höfðingja sem átti bara eina
konu. Margir höfðingjar áttu líka
margar frillur og þetta var gert til
þess að styrkja pólitísk völd. Snorri
Sturluson átti til að mynda margar
frillur og gaf allar dætur sínar höfð­
ingjum til að styrkja stöðu sína. Síð­
asti liðurinn í páfastefnunni var svo
að innleiða skírlífi á meðal manna
kirkjunnar og það gekk líka illa um
alla Evrópu.“
Afturför fyrir konur
Rannsóknir Steinunnar fela í sér
breytingu á söguskoðun á fimm
öldum í Íslandssögunni. En skyldi
Steinunn hafa mætt andstöðu í
fræðasamfélaginu eða óánægju á
almennum vettvangi vegna þessa?
„Já, það hefur borið á því. Ég reyndar
segi það ekki í bókinni en hef talað
um það síðar að ég er mótfallin því
að tala um siðbót eftir að klaustr­
unum er lokað. Það var margt sem
versnaði og þá sérstaklega gagnvart
almenningi. Klaustrin voru alhliða
þjónustustofnanir með spítala og
skóla fyrir bæði stráka og stelpur.
Það hvarf við siðaskiptin og eftir
þau eru bara skólar fyrir pilta. Þann­
ig að það var margt jákvætt í sam­
félaginu sem hvarf, auk þess sem alls
konar menningarverðmæti fóru for­
görðum. Ég hef því beðið um að það
verði notað eitthvert mildara orð
eins og siðaskipti eða siðbreyting.
Steinunn segir að staða kvenna
hafi versnað mikið við þessa breyt­
ingu og einnig hafi verið teknar
upp dauðarefsingar. „Í kirkjuvaldi
páfa tók kirkjan sér dómsvald
sem var eitt af því sem tekist var á
um. Kaþólska kirkjan leyfði ekki
dauðarefsingar og við siðaskiptin
var Stóri dómur tekinn upp. Teknar
voru upp dauðarefsingar og lim­
lestingar fyrir alls konar afbrot og
þá ekki síst fyrir barneignir utan
hjónabands. Oft voru þetta vinnu­
konur sem voru teknar af lífi og fólk
skyldað til að horfa á til þess að læra
af þessu. Fyrsta aftakan var auðvitað
þegar Jón Arason og synir hans voru
teknir af lífi án dóms og laga fyrir
sína trú og það markaði upphafið að
talsverðri grimmd sem varði næstu
tvö til þrjú hundruð ár.“
Ekki á móti þjóðkirkjunni
Steinunn segist hafa fundið fyrir
gagnrýni frá fræðimönnum sem
vilji meina að siðaskiptin hafi falið
í sér siðbót. „En svo hef ég meira að
segja fengið sendibréf þar sem var
kvartað undan því að ég væri að
tala niður þjóðkirkjuna með því
að upphefja klaustrin. Það var alls
ekki ætlun mín enda nefni ég aldr­
ei þjóðkirkjuna í bókinni. Það sem
ég geri þar er að skoða hvers vegna
klaustrin hurfu og höfum í huga að
kaþólskan var ekki leyfð hér fyrr en
með nýrri stjórnarskrá 1874. Satt
best að segja finnst mér þessi sýn að
halda að ég sé að tala þjóðkirkjuna
niður sýna skort á umburðarlyndi
gagnvart annarri trúarskoðun. Það
er margt gott við þjóðkirkjuna og
margt gott við kaþólskuna. Það er
gott og slæmt við allt og einkenni­
legt að fara svona í vörn.“
Steinunn segir að tilnefningar
og viðurkenning Hagþenkis hafi
aukna þýðingu við þessar aðstæður.
„Ég átti satt best að segja ekki von á
þessu því að auki fékk ég verðlaun
bóksala og það gladdi mig mikið.
Það voru talsverðar deilur um
bókina á Facebook þar sem menn
skiptust í tvo hópa, sumir með
þjóðkirkjunni og aðrir með minni
bók. Það var satt best að segja alveg
ótrúlegt margt sem þar kom fram
en ég var ekkert mikið að tjá mig
þarna sjálf. En fyrir vikið þá hafa
þessar viðurkenningar mikla þýð­
ingu fyrir mig og segja mér að þó að
efnið sé umdeilt þá sé í lagi að reyna
að koma með eitthvað nýtt inn í
söguna. Slíkt var alls ekki meiningin
hjá mér í byrjun en þetta er það sem
kom upp við þessa rannsókn.“
Siðaskiptin voru afturför fyrir konur og alþýðuna
Steinunn Kristjánsdóttir, fornleifafræðingur og höfundur bókarinnar Leitin að klaustrunum – klaustur-
hald á Íslandi í fimm aldir, segir merkilegt hvað þessum þætti Íslandssögunnar hafi verið ýtt niður.
Steinunn Kristjánsdóttir segir að klaustrin hafi verið alhliða þjónustustofnanir með skóla fyrir bæði stráka og stelpur. FréttAblAðið/Anton brinK
Magnús
Guðmundsson
magnus@frettabladid.is
TeKnar voru upp
dauðarefSingar og
LimLeSTingar fyrir aLLS
Konar afbroT og þá eKKi
SÍST fyrir barneignir uTan
hjónabandS. ofT voru þeTTa
vinnuKonur Sem voru
TeKnar af LÍfi og fóLK
SKyLdað TiL að horfa á TiL
þeSS að Læra af þeSSu.
8 . m a r s 2 0 1 8 F I m m T U D a G U r42 m e n n I n G ∙ F r É T T a B L a ð I ð
menning
0
8
-0
3
-2
0
1
8
0
4
:4
0
F
B
0
7
2
s
_
P
0
5
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
1
9
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
F
2
4
-D
7
B
4
1
F
2
4
-D
6
7
8
1
F
2
4
-D
5
3
C
1
F
2
4
-D
4
0
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
2
A

F
B
0
7
2
s
_
7
_
3
_
2
0
1
8
C
M
Y
K