Morgunblaðið - Sunnudagur - 14.01.2018, Blaðsíða 37

hvort meiri jöfnuður hafi ríkt á landinu þá en nokkru
sinni síðar. Þeir eru til sem mæla jöfnuð og virðast
telja sig komast næst fullkomnun í þeim efnum þar
sem sameiginleg eymd þjóða er áferðarfallegust.
Fræðilegir froðusnakkar getað reiknað út unaðs-
legt efnahagslegt jöfnunarástand þar sem allir lepja
dauðann úr skel, barnadauði er hundraðfaldur á við
það sem gerist í norrænum löndum og heilbrigð-
iskerfi er ekki til undir því nafni sem við notum og
kallar á lágmarksforsendur.
Og eignarréttur fæst ekki skráður. Í slíkum lönd-
um á einræðisherra ekkert á pappírnum. En hann
getur verið umvafinn auði í skjóli vopnavalds. Af-
kvæmi hans erfa ekki þau auðæfi nema þeim takist
að uppfylla annan hvorn kostinn: að erfa hersveitir
föðurins eða að hafa fengið frá honum talnarunu sem
opnar himins hlið í Lúxemborg eða Sviss. Þar er
eignarrétturinn í hávegum hafður, en upplýs-
ingaskyldan er eins og útigangshross illa til reika og
utan skjóls.
Þetta með kosningarétt karla
og kvenna á Íslandi
Lýðræðið átti sinn uppgangstíma á ofanverðri 19. öld
og á þeirri 20. á nokkrum blettum jarðkringlunnar og
varð grundvallarreglan við útdeilingu valds. Það fékk
aukinn þroska í þrepum, því hópum voru færð rétt-
indi í áföngum. Í nútíma umræðu er tískubundið að
spurning um kynferði hafi ein skipt máli um lýðræð-
islega þátttöku. Það er eins og hver önnur vitleysa.
Atkvæðisréttur var bundinn tiltekinni eign. Hann gat
ráðist af því hvort menn væru sjálfs sín herrar. Í
sumum tilvikum var rétturinn bundinn við aldur. Og
þá er ekki átt við aldursmörk sem sýni hvort ætla
megi að menn hafi tekið út sinn þroska. Svo er látið
eins og kosningaréttur hafi skipt hér máli frá árinu
874 og síðar. En hann fer ekki að ráða neinum úrslit-
um fyrr en eftir að stjórn landsins er flutt heim, sem
varð loks virkt árið 1904. Fimm árum síðar er opnað
fyrir kosningarétt kvenna og hann var orðinn virkur
5 árum síðar og sama gilti um stóran hóp karla, sem
ekki höfðu haft kosningarétt.
Karlar höfðu haft takmarkaðan kosningarétt. Þeir
urðu að vera fjár síns ráðandi. Þeir máttu ekki hafa
þegið sveitarstyrk og ef þeir höfðu gert það urðu
þeir að hafa endurgreitt hann. Í sumum tilvikum
gátu karlar fengið að greiða atkvæði 25 ára en í öðr-
um tilvikum 40 ára.
Heilmikil tilþrif hafa verið uppi um að fagna kosn-
ingarétti kvenna og næstum látið eins og þær hafi
búið við þetta tiltekna órétti siðan 874. Stjórn-
arskráin um hin sérstöku málefni Íslands kom þús-
und árum síðar. Og hún var vissulega veigamikið
skref. Heimastjórnin og fullveldið voru þó miklu
mikilvægari. Hin nýja stjórnarskrá frá 1874 gerði
ráð fyrir því að Alþingi kæmi saman annað hvert ár í
fáeinar vikur. Vissulega höfðu karlar einir kosninga-
rétt. En bara sumir karlar.
Í 17. grein stjórnarskrárinnar segir hvaða skilyrði
karlar þurfi að uppfylla til að hafa kosningarétt:
„Kosningarrjett til alþingis hafa:
a. allir bændur, sem hafa grasnyt og gjalda nokk-
uð til allra stjetta; þó skulu þeir, sem með sjer-
staklegri ákvörðun kynni að vera undanskildir ein-
hverju þegnskyldugjaldi, ekki fyrir það missa
kosningarrjett sinn;
b. kaupstaðarborgarar, ef þeir gjalda til sveitar að
minnsta kosti 8 kr. (4 rd.) á ári;
c. þurrabúðarmenn, ef þeir gjalda til sveitar að
minnsta kosti 12 krónur (6 rd.) á ári;
d. embættismenn, hvort heldur þeir hafa kon-
unglegt veitingarbrjef eða þeir eru skipaðir af því yf-
irvaldi, sem konungur hefur veitt heimild til þessa;
e. þeir, sem hafa lærdómspróf við háskólann, eða
embættispróf við prestaskólann í Reykjavík, eða
eitthvert annað þess háttar opinbert próf, sem nú er
eða kann að verða sett, þó ekki sjeu þeir í emb-
ættum, ef þeir eru ekki öðrum háðir.
Þar að auki getur enginn átt kosningarrjett, nema
hann sje orðinn fullra 25 ára að aldri
þegar kosningin fer fram, hafi óflekkað mannorð,
hafi verið heimilisfastur í kjördæminu eitt ár,
sje fjár síns ráðandi og honum sje ekki lagt af
sveit eða, hafi hann þáð sveitarstyrk, að hann
þá hafi endurgoldið hann eða honum hafi verið
gefinn hann upp.“
Þó að í fyrirsögn þessarar greinar hefði verið tekið
fram að bæði karlar og konur hefðu kosningarétt
samkvæmt þessum skilyrðum þá hefði það samt
þýtt, eins og þjóðfélagsuppbygging var þá, að
sárafáar konur hefðu kosningarétt. Stór hópur
landsmanna, þar með taldar konur auðvitað, fékk
ekki almennan kosningarétt fyrr en 10 árum eftir að
framkvæmdavaldið fluttist að mestu leyti heim árið
1904. Það hefur verið heilmikill fögnuður um kosn-
ingarétt kvenna hér á landi, og prýðileg ástæða til
þess. En það má ekki draga upp skakka mynd af
ástandinu. Nánast allan þann tíma sem byggð hafði
verið í landinu höfðu hvorki karlar eða konur al-
mennan kosningarétt. Bilið á milli þess að allur al-
menningur fengi kosningarétt og konur var í raun
sáralítið í árum talið hér á landi og er þá átt við at-
kvæðisrétt sem hafði raunverulegt gildi um
framþróun mála. Hann einn skipti jú máli. Auðvitað
er hægt að teygja sig aftur til endurreisnarárs Al-
þingis. En það var fámennt ráðgjafarþing sem kom
sjaldan saman. Þingið frá 1875 hafði mjög takmark-
að löggjafarvald og enn takmarkaðra framkvæmda-
vald og kom saman fáeinar vikur annað hvert ár.
Þreytumerki
Lengi var talið að lýðræðið þyrfti að halda vöku
sinni og voðinn kynni að vera því vís ef slakað yrði á.
Þá glitti í öfl sem leyndu því lítt að þau væru óvinir
lýðræðisins. Eins og fyrr sagði var það samdóma álit
fólks að lýðræðið væri fjarri því að vera gallalaust
en ekkert skárra væri í boði. Síðari hluti kenning-
arinnar var í senn heimilstrygging og húseigenda-
trygging lýðræðisins.
Sennilega er hópurinn enn stærstur sem segir við
sjálfan sig eða samsinnir öðrum um þessa nið-
urstöðu. Það er ekkert skárra en lýðræðið. Menn
hafa leitað fanga í borgarlýðræði Periklesar einum 4
öldum fyrir Krist, þegar mikilvægar ákvarðanir
voru teknar á borgarafundum. Fjölmargir borg-
aranna höfðu ekki atkvæðisrétt, svo sem konur al-
mennt og karlar sem uppfylltu ekki tiltekin skilyrði.
Um sumt minnti þessi gerð lýðræðis á kantónurnar í
Sviss, en aðeins eru fáeinir áratugir síðan konur
fengu atkvæðisrétt í þeim öllum. Er það rétt að Ís-
lendingar og reyndar fleiri þjóðir séu að verða leiðir
á lýðræðinu? Ef svo er, sem bréfritari hallast að, þá
hvers vegna?
Lýðræðið snýst að meginhluta um aðkomu fólks-
ins að valdinu. Orðið segir það sjálft. Og nú er svo
komið að fólk hefur áttað sig á að valdið lýtur ekki
lýðræðislegum lögmálum lengur í sama mæli og áð-
ur var. Stjórnmálamenn fara um fyrir kosningar og
lofa hinu og þessu. Sá hluti þinghópsins sem hefur
aðild að ríkisstjórn áttar sig fljótt á því að flest kosn-
ingaloforðin, og einkum þó yfirlýsingar þeirra
sjálfra við kjósendur, verða ekki efnd. Ekki af því að
þessir tilteknu stjórnmálamenn séu svona svikulir,
þótt sumir þeirra kunni að vera það. Heldur vegna
þess að valdið hefur í ógáti smám saman verið feng-
ið öðrum, sem enga lýðræðislega ábyrgð bera, eða
þeir hafa hrifsað það til sín.
Það er rauna saga.
Og raunaleg saga
Morgunblaðið/Hari
14.1. 2018 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 37