Morgunblaðið - 16.04.2018, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 16. APRÍL 2018
Vorverkin Fjölmargir nýttu tækifærið um helgina og þrifu ökutækin sín.
Árni Sæberg
Ísland er sérstætt
og gott land til eld-
fjallarannsókna og eld-
fjallafræðslu. Þess
vegna eru jarðvísindi
meðal þeirra vís-
indagreina sem hæst
ber innan lands og ut-
an. Norræna eld-
fjallasetrið (NE) hefur
starfað hér á landi í
rúm 40 ár, getið sér
gott orð í margvís-
legum og gagnlegum rannsóknum,
eflt norræna samvinnu og sjálfs-
mynd, og menntað rúmlega 150
unga vísindamenn. NE kristallar
mikilvæga sérþekkingu í eld-
fjallafræðum til gagns fyrir okkur
og aðrar þjóðir.
Fyrir skömmu ákvað Norræna
ráðherranefndin að leggja stofnun-
ina, sem þegar nýtur 70-80 mkr. ár-
legs stuðnings íslenska ríkisins, nið-
ur á árabilinu 2020-2023, og um leið
NIAS (Asíurannsóknastofnun),
NORDITA (kjarneðlisfræðistofn-
un), Nifs (hafréttarstofnun) sem
starfa í hinum Norður-
landaríkjunum.
Föstu norrænu fjár-
magni (23 millj. Dkr/
ár) til stofnananna
fjögurra, sem allar fá
háa einkunn Eftirlits-
stofnunar Norður-
landaráðs, átti að beina
til samkeppnissjóðsins
NordForsk. Árlegt
framlag til hans nemur
um 100 millj. Dkr. Fá
rök sáust samt fyrir
því að beina öllu rann-
sóknafé í einn sam-
keppnissjóð.
Fljótlega tók að bera á mótmæl-
um gegn þessari ákvörðun. Hér var
nýbúið að auka framlag á fjárlögum
2018 til NE, auk hærra framlags frá
HÍ, til að viðhalda rekstri a.m.k í
eitt ár. Ég beitti mér þá fyrir því, í
samvinnu við þingmenn í Íslands-
deild Norðurlandaráðs, að hún ynni
að því að fá hnekkt ákvörðun ráð-
herranefndarinnar sem hafði verð
lögð fyrir ráðið til skoðunar og at-
kvæðagreiðslu. Fékk góðan íslensk-
an ráðgjafa, þaulkunnugan norrænu
samstarfi, í lið með okkur. Fulltrúar
íslensku flokkanna í þremur flokka-
hópum á þemaþingi ráðsins á Akur-
eyri nú nýverið unnu af kappi að því
að fullmóta tillögu um frestun á
niðurlagningu stofnanna og endur-
skoðun helstu málshliða. Ágæt sam-
staða varð til innan og á milli hóp-
anna. Svo fór að ekki var mælt fyrir
tillögu ráðherranefndarinnar og
hún einfaldlega dregin til baka.
Þar með hafa stofnanirnar komist
í skjól um hríð. Endurskoðun og
greiningar taka nú við. Þá verður að
sjá til þess að farsælar rann-
sóknastofnanir og stór, norrænn
rannsóknasjóður geti starfað hlið
við hlið, líkt og í aðildarlöndunum.
Eftir Ara Trausti
Guðmundsson » Svo fór að ekki var
mælt fyrir tillögu
ráðherranefndarinnar
um að leggja Norræna
eldfjallasetrið niður og
hún einfaldlega dregin
til baka.
Ari Trausti
Guðmundsson
Höfundur er þingmaður VG.
Frumkvæði og árangur
í norrænni samvinnu
„Alls staðar þar sem
þolmörk voru rann-
sökuð var þolmörkum
náð. Þónokkur friðlýst
svæði og náttúruvætti
eru á válista Umhverf-
isstofnunar yfir svæði í
hættu vegna álags
ferðamanna. … Á
sumrin þegar aðsóknin
er mest virðist stór
hluti ferðamanna vera
kominn yfir þolmörk sín hvað fjöl-
menni á svæðunum varðar. … Svo
virðist sem álagið af vaxandi fjölda
ferðamanna sé farið að valda miklum
náttúruspjöllum á vinsælum ferða-
mannastöðum. … Geysir og Skóga-
foss (eru) orðin það illa leikin að
svæðin eru í hættu og staðir eins og
Dyrhólaey, Dverghamrar og Gullfoss
ekki í mikið betra ástandi.“ Þetta eru
nokkrar tilvitnanir í nýútkomna
skýrslu ferðamálaráðherra til Al-
þingis um þolmörk ferðamennsku
hérlendis, en beiðni um hana var lögð
fram af Vinstri grænum fyrir tveimur
árum. Það segir sitt um veltinginn í
stjórnmálum hérlendis hversu löng
bið var eftir svari. Skýrslan sem er
171 síða með viðaukum er annars
fróðlegt plagg sem auðvelda ætti mat
á stöðu mála sem tengjast ferðaþjón-
ustunni og hún undirstrikar hversu
brýnt er að grípa til mótvægis-
aðgerða.
Vöxturinn virðist
ætla að halda áfram
Ör fjölgun ferðamanna sem Ísland
sækja heim er lyginni lík og á sér vart
hliðstæðu. Fjöldi brottfara erlendra
ferðmanna nam 2,2 milljónum á síð-
asta ári og aukningin hefur numið um
25% árlega síðustu sjö ár og fimm-
faldast síðan 2010. Við þetta bætast
komur farþega með skemmti-
ferðaskipum, sem kallast dags-
ferðamenn, en fjöldi þeirra hefur vax-
ið um 11% milli ára að meðaltali á
sama tímabili. Annar mælikvarði er
fjölgun gistinátta sem vaxið hefur úr
3 milljónum árið 2010 í 8,8 milljónir á
síðasta ári. Vantar þó stórum á að töl-
ur um það efni skili sér í opinberar
skýrslur þar eð upplýsingar um gist-
ingu samkvæmt vefsíð-
um, Airbnb o.fl., vantar
að stórum hluta í hag-
tölur og skattgreiðslur
til hins opinbera að
sama skapi. Í skýrsl-
unni er gert ráð fyrir
áframhaldandi vexti í
aðstreymi ferðmanna
til landsins og umfram
það sem spáð er á
heimsvísu, þótt ef til vill
hægi á fjölgun frá því
sem nú er. Unnið er að
því að auka afkastagetu
Keflavíkurflugvallar og flugfélögum
sem þangað fljúga fer stöðugt fjölg-
andi. Nú eru uppi áform bæði hjá Ice-
landair og WOW Air um að hefja
beint flug til og frá Asíu. Með fyrir-
vara um óvissu í framreikningum
þurfa viðbrögð af hálfu stjórnvalda að
taka mið af þessum horfum.
Auðlindin náttúra
í bráðri hættu
Ekki er um það deilt að íslensk
náttúra er aðalaðdráttaraflið sem lað-
ar hingað erlenda ferðamenn. Með
fjölgun þeirra vex álagið og er löngu
komið á hættustig þar sem aðsóknin
er mest. Lengi hefur andvaraleysi og
vanræksla einkennt viðbrögð stjórn-
valda og umráðaaðila lands á fjölsótt-
um ferðamannastöðum nánast um
allt land. Alltof seint hefur verið hug-
að að skipulagi til móttöku og nauð-
þurfta ferðamanna. Þetta á einnig við
um friðlýst svæði í opinberri umsjá.
Afleiðingin blasir við og á ekki að
þurfa miklar rannsóknir til að sprett
verði úr spori til úrbóta. Með fjölgun
vetrargesta stigmagnast vandinn þar
eð á þeim árstíma er náttúra landsins
viðkvæmari gagnvart átroðningi,
göngustígar vaðast út og grasflatir,
hólar og hæðir troðast í svað. Við-
urkennt er af skýrsluhöfundum að
óhjákvæmilegt verði að taka upp tak-
markanir á aðgengi ferðamanna, en
til þess þarf samræmingu á reglum
og skipulag þar sem margir koma við
sögu. Um 70 þúsund ferðamenn eru
sagðir dveljast hérlendis dag hvern
yfir sumarmánuðina og örtröðin sem
þessu fylgir á eftirsóttum stöðum
spillir orðspori landsins fyrir utan
það að Íslendingar halda sig frá
helstu náttúruperlum hér heima fyrir
og leita í auknum mæli til útlanda í
staðinn.
Ferðaþjónustan á að standa
undir afleiddum kostnaði
Við súpum nú seyðið af langvar-
andi vanstjórn og reiðuleysi á sviði
ferðamála, ekki síst varðandi brýna
tekjuöflun til að lágmarka áhrif af
ferðmannastraumnum á náttúrulegt
umhverfi og bæta fyrir álag á vega-
kerfi landsins. Ferðaþjónustan á
jafnframt drjúgan þátt í losun
gróðurhúslofts sem veldur hlýnun
lofthjúpsins og súrnun sjávar. Talið
er samkvæmt skýrslu ferðamála-
ráðherra að rekja megi 5% af losun
gróðurhúslofttegunda til ferða-
tengdrar starfsemi, einkum frá sam-
göngum. Ekki vantar fögur orð af
stjórnvalda hálfu um sjálfbærni-
markmið á sviði ferðaþjónustu, en
það er útfærslan sem hefur brugðist.
Þannig hefur ferðaþjónustan greitt
lægri virðisaukaskatt en aðrar at-
vinnugreinar án þess frambærileg
rök séu fyrir slíku í blómstrandi at-
vinnugrein. Árið 2015 var gefinn út
svonefndur Vegvísir í ferðaþjónustu í
samvinnu stjórnvalda og Samtaka
ferðaþjónustunnar og skyldi hann
gilda til ársins 2020. Sett var á fót
svonefnd Stjórnstöð ferðamála, sem í
eiga sæti ekki færri en fimm ráð-
herrar, þannig að ekki vantaði silki-
húfurnar. Einnig OECD hefur komið
að því að meta stöðu og horfur í
ferðaþjónusta hérlendis. Niðurstaðan
var ekki óvænt: Áframhaldandi fjölg-
un ferðamanna hérlendis er ekki
sjálfbær og gæta þarf að verndun
sjálfs aðdráttaraflins, náttúrunnar og
samfélagsins. Vituð þér enn – eða
hvað?
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Viðurkennt er af
skýrsluhöfundum að
óhjákvæmilegt sé að
taka upp takmarkanir á
aðgengi ferðamanna en
til þess þarf samræm-
ingu á reglum og skipu-
lag.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Fjöldi erlendra ferðamanna
er vaxandi ógnun við
náttúru landsins og samfélag
Í febrúar síðast-
liðnum var haldið mál-
þing um hugverkarétt í
jarðvarmageiranum.
Tilgangur málþingsins
var að vekja fyrirtæki í
jarðvarma og orkuiðn-
aði til umhugsunar um
mikilvægi þekkingar,
hugvits og verndunar
hugverka fyrir sam-
keppnishæfni iðnaðar-
ins. Þar kom fram að Íslendingar eiga
engin einkaleyfi á aðferðum til að
nýta jarðvarma og ekkert slíkt einka-
leyfi er í vinnslu. Aftur á móti eru er-
lendir aðilar duglegir við að leggja
fram slíkar umsóknir.
Þessar fréttir komu mér mjög á
óvart og hafa valdið mér áhyggjum. Á
Íslandi hefur byggst upp mikil þekk-
ing á nýtingu jarðvarma og hefur
þeirri þekkingu verið miðlað víða.
Hér er til að mynda rekinn jarð-
hitaskóli Sameinuðu þjóðanna. Fjöldi
fyrirtækja hefur flutt út bæði tækni
og þekkingu sem tengjast nýtingu
jarðvarma og því sætir það furðu að
ekkert þeirra hafi enn ekki séð tæki-
færi í því að vernda þær aðferðir með
einkaleyfi. Í kjölfar þessara frétta
lagði ég fram fyrirspurn til ráðherra
iðnaðar- og nýsköpunarmála en hún
var í þremur liðum:
 Hefur ráðherra áhyggjur af
þeirri þróun að Íslendingar eigi engin
einkaleyfi á sviði jarðvarmavinnslu á
meðan erlendir aðilar hafa skráð tölu-
vert af slíkum einkaleyfum hér á
landi?
 Hefur ríkisstjórnin eða ráðherra
það markmið að fjölga íslenskum
einkaleyfum til að auka enn frekar
samkeppnishæfni landsins?
 Hvaða aðferðum beitir hið opin-
bera til að hvetja til þess að íslenskir
vísindamenn og hugverkamenn
verndi hugverk sín með því að sækja
um einkaleyfi?
Heildstæð nýsköpunarstefna
Í svörum ráðherra kom fram að
gríðarleg aukning hafi verið í fjölda
einkaleyfa á sviði jarðvarmavinnslu í
heiminum á síðustu árum. Íslend-
ingar hafa af einhverjum ástæðum
ekki verið þátttakendur í því ferli og
það er mjög miður, að mínu mati.
Ráðherra sagði afdráttarlaust að það
væri markmið að fjölga
einkaleyfum enda legg-
ur ríkisstjórnin mikla
áherslu á nýsköpun í
stjórnarsáttmála sínum.
Það kom einnig fram í
máli ráðherra að til
standi að móta heild-
stæða nýsköpunar-
stefnu fyrir Ísland í
nánu samstarfi við at-
vinnulífið og vísinda-
samfélagið en undir-
búningur þeirrar vinnu
er hafinn. Í þeirri vinnu
verði sérstaklega horft til fjölgunar
íslenskra einkaleyfa til að auka enn
frekar á samkeppnishæfni landsins.
Hið opinbera hefur ýmis verkfæri til
að styðja við fjölgun íslenskra einka-
leyfa en það verður að skoða og út-
færa nánar í þeirri vinnu sem fram
undan er við gerð nýsköpunarstefnu.
Ég fagna þessum áformum og tel
slíka stefnumörkun mikilvæga til að
auka fjölbreytni íslensks atvinnulífs
til framtíðar.
Umræða um skort á því að íslensk-
ir aðilar sæki um einkaleyfi er ekki ný
af nálinni og bent hefur verið á það í
erlendum úttektum um rannsókna-
og nýsköpunarumhverfi á Íslandi að
hér sé um veikan hlekk að ræða. Að
mörgu leyti stöndum við mjög vel að
okkar nýsköpunarumhverfi og kom-
um við almennt nokkuð vel út úr al-
þjóðlegum samanburði. En það er
alltaf hægt að gera betur og fjöldi ís-
lenskra einkaleyfa er, og hefur verið,
veikur hlekkur í okkar nýsköpunar-
keðju. Rannsóknir sýna að einkaleyfi
hvetja til nýsköpunar og að það er
samhengi milli fjölda einkaleyfa og
fjárfestinga í rannsóknar- og þróun-
arstarfi. Það er því ljóst að miklir
hagsmunir eru í húfi fyrir íslenskt at-
vinnulíf og nauðsynlegt að efla þekk-
ingu á mikilvægi einkaleyfa.
Einkaleyfi og
nýsköpunarvirkni
Eftir Bryndísi
Haraldsdóttur
Bryndís Haraldsdóttir
» Það er því ljóst að
miklir hagsmunir
eru í húfi fyrir íslenskt
atvinnulíf og nauðsyn-
legt að efla þekkingu á
mikilvægi einkaleyfa.
Höfundur er þingmaður Sjálfstæðis-
flokksins.
bryndish@althingi.is