Morgunblaðið - 30.06.2018, Page 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. JÚNÍ 2018
Arfleifð tungumálsins stýrir sjálfvirkri hugsun okkar um gott ogvont, rétt og rangt, eðlilegt og afbrigðilegt. Þegar heimurinnbreytist og mennirnir með lætur tungumálið oft bíða eftir sér. Þaðþráast við með sín gömlu gildi og viðhorf. Alkunna er að við erum
ánægð með þær breytingar sem orðið hafa í vestrænum samfélögum með
auknu einstaklingsfrelsi og jafnrétti, að ekki sé minnst á þær þjóðfrelsis-
hugmyndir sem lögðu grunn að núverandi fullveldi og ríkjaskipan. Um allan
heim er barist fyrir framgangi grunngilda um frelsi og jafnrétti í þágu hvers
kyns minnihlutahópa – en baráttan rekst iðulega enn á ókleifar víggirðingar
tungutaksins.
Hluti af baráttunni er kenndur við pólitíska rétthugsun þegar reynt er að
breyta orðfærinu í þágu pólitísks málstaðar, leggja til að ný orð séu notuð til
að tala um nýjan veruleika.
Mörgum þykir óþægilegt
þegar orðfæri er breytt í
nafni nýrra hugmynda. Og
að sjálfsögðu gilda sömu lög-
mál um aðrar málbreyt-
ingar: Það verður að ríkja
sátt um þær meðal þeirra
sem tala tungumálið. Á undanförnum áratugum hefur baráttan um orðfærið
verið áberandi í tengslum við fötlun og jafnréttismál; hin síðari misseri eink-
um um kynfrelsi og umdeilt kynjajafnrétti eins og oft hefur verið vikið að.
Umhugsun og umræða um áfengismál hefur verið á mikilli siglingu hin síð-
ari ár án þess að tungumálið hafi fylgt í kjölfarið. Áfengisneysla landsmanna
var hömlulausari áður fyrr; dæmi voru um að allt flóði í víni í fermingar-
veislum og það þótti ekki aðfinnsluvert að drekka sér til vansa opinberlega;
jafnvel var talað um gleðimenn í því sambandi og alkóhólismi var bannorð.
Grunnhugtökin um að vera fullur eða drukkinn eru til marks um að það sé
talið eðlilegt ástand að vera undir áhrifum, vegna andheitanna að vera ófullur
og ódrukkinn. Forskeytið ó- gefur til kynna að það sé frávik frá hinu eðlilega.
Annað orðfæri um áfengisvímu er eftir þessu; fullt af gleði og léttleika um að
vera hreifur, sætkenndur og mjúkur, um leið og gamansemi, nýsköpun og
myndlíkingar fá útrás á þessu sviði. Fundið er upp á því að fá sér í tána eða
annan fótinn, vera kerþjálfaður og blekaður, á herðablöðunum, felgunni eða
perunni, og varla er til sá drykkjuhópur í landinu sem hefur ekki þróað sitt
eigið orðfæri um þennan málaflokk.
Þau sem reyna áfengisbölið á eigin skinni, í fjölskyldu eða vinahóp, eru síð-
ur líkleg til að taka undir allan þennan léttleika í orðfæri um þá þungbæru
byrði sem ofdrykkja öls er – hið versta vegnesti manna ef marka má hin
fornu Hávamál. Þekkt er auglýsingaherferð umferðarráðs um hvort fólk telji
„þetta“ í lagi – með tilvísun í áfengisdrykkju við ýmis óvænt tækifæri, s.s. á
skurðstofum eða leikvöllum barna. Hér sem víðar á hin nýja rétthugsun
langt í land vegna þeirrar jákvæðni og fyndni sem umlykur öl, dramm og
drykkjuskap í tungutakinu.
Eintóm fyndni, öl, dramm
og drykkjuskapur
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Dottinn í það Myndlíkingar fá útrás í útlistun á áfengisdrykkju.
Fyrir 60 árum voru stjórnmálaflokkarnir sjálfirhelzti vettvangur fyrir umræður og skoðana-skipti um þjóðfélagsmál. Á vegum þeirra voruhaldnir líflegir fundir um ýmsa þætti þjóð-
mála. Slíkir fundir í gamla Sjálfstæðishúsinu við Austur-
völl voru minnisstæðir þeim sem þá sóttu. Þar voru að
vísu flokksmenn að tala saman sín í milli, þótt stöku sinn-
um væri efnt til kappræðna milli fulltrúa allra flokka,
sérstaklega æskulýðshreyfinga flokkanna.
Það var nýjung, þegar Hannibal Valdimarssyni, þá
formanni Alþýðubandalags og forseta ASÍ, var boðið á
klúbbfund Heimdallar snemma á viðreisnarárunum til
að skýra sín sjónarmið. Á sama tíma var Morgunblaðið
að opna síður sínar fyrir greinaskrif frá andstæðingum
Sjálfstæðisflokksins.
Með tilkomu sjónvarps á Íslandi færðust skoðana-
skipti um þjóðfélagsmál smátt og smátt yfir á þann vett-
vang. Á seinni áratugum hafa umræðufundir um þjóð-
félgsmál á vettvangi flokkanna
smátt og smátt fjarað út. Einu
reglulegu fundir af því tagi, sem
efnt er til í Valhöll, eru vikulegir
fundir á vegum Samtaka eldri
sjálfstæðismanna frá hausti og
fram á vor, þar sem sjá má mörg
sömu andlitin og á klúbbfundum Heimdallar fyrr á tíð.
Síðustu ár og að einhverju leyti síðustu áratugi hafa
slíkir umræðufundir um þjóðfélagsmál smátt og smátt
færst inn í Háskóla Íslands á vegum ýmissa aðila þar og
eru ýmist haldnir innan veggja HÍ eða í Norræna hús-
inu. Eðli málsins samkvæmt eru þeir haldnir á öðrum
forsendum en fundir á vegum flokkanna í gamla daga og
snúast meira um niðurstöður á rannsóknum háskóla-
kennara og að einhverju leyti nemenda.
Þessi þróun hefur óneitanlega veikt flokkana verulega
sem mótandi afl í þjóðfélagsmálum.
Sl. þriðjudag var fundur eða öllu heldur ráðstefna af
þessu tagi haldin á vegum Rannsóknaseturs um smáríki
við HÍ, þar sem fjallað var um breytt öryggisumhverfi
smáríkja. Ráðstefnan var haldin í tengslum við sumar-
skóla þessarar stofnunar, þar sem saman var kominn
töluverður hópur ungs fólks frá mörgum löndum. Aug-
ljóst var að mikil undirbúningsvinna hefur farið fram í
aðdraganda þessarar ráðstefnu og fram kom að fram-
takið hefur notið stuðnings frá Atlantshafsbandalaginu.
Það liggur í augum uppi að sú spurning hvernig smá-
ríki tryggi bezt öryggi sitt við þær aðstæður sem nú eru
að verða til í heiminum er mjög knýjandi fyrir fámennar
þjóðir og þar á meðal og ekki sízt okkur Íslendinga.
Viðurkenning Bandaríkjanna á stofnun lýðveldis okk-
ar 1944 var lykilþáttur í því að það tókst allt vel. Aðild
okkar að Atlantshafsbandalaginu 1949 og gerð varnar-
samningsins við Bandaríkin 1951 tryggði öryggi okkar á
tímum kalda stríðsins. En hver er staðan nú, þegar full-
komin óvissa ríkir um hvert Bandaríkin stefna og Evr-
ópa er í uppnámi eins og fréttir staðfesta dag hvern um
þessar mundir? Á sama tíma þrýstir vaxandi stórveldi,
Kína, á um aukin áhrif í næsta nágrenni við okkur, á
Grænlandi, eins og m.a. kom skýrt fram á fyrrnefndri
ráðstefnu. Og okkar heimshluti, norðurslóðir, er að
verða einn af miðpunktum átaka á milli öflugustu ríkja
og ríkjabandalaga heims, m.a. vegna þeirrar framtíðar-
sýnar að nýjar flutningsleiðir opnist á milli Evrópu og
Asíu um þetta svæði.
Fyrr á tíð hefðu svo breytt viðhorf leitt til verulegra
umræðna á vettvangi Sjálfstæðisflokksins, þess flokks
sem óumdeilanlega hefur leitt vegferð Íslands sem sjálf-
stæðs ríkis á alþjóðavettvangi frá lýðveldisstofnun. En
það hefur verið lítið um slíkar umræður á þeim vett-
vangi.
Það var komið víða við á um-
ræddri ráðstefnu. Augljóst er að
næstu nágrönnum Rússa stendur
ógn af þeim og af fyrirlestrum og
umræðum að dæma hefur inn-
limun Krímskaga í Rússland
markað eins konar vatnaskil í viðhorfi þeirra til þess víð-
feðma stórveldis. Í máli fyrirlesara frá þeim löndum
gætti ekki mikillar bjartsýni um að hægt væri að ná frið-
samlegri samskiptum við Rússa og nánast sorglegt að
hlusta á fyrirlestur konu frá Georgíu, sem lýsti framferði
Rússa þar í landi, en þeir ráða nú í raun um 23% af land-
svæði Georgíu.
Þá komu fram á ráðstefnunni upplýsingar um nýjan
þátt í samskiptum þjóða sem greinarhöfundur hefur ekki
fyrr heyrt um en það er að í Afríku sérstaklega eru dæmi
um að ríki veiti öðrum ríkjum aðstöðu til að koma fyrir
starfsstöðvum fyrir vopnaða dróna. Þar eru Bandaríkja-
menn fremstir í flokki þjóða sem hafa komið sér upp slík-
um stöðvum á landsvæði annarra ríkja með samningum
en fleiri eru að fylgja í kjölfarið.
Fyrir okkur Íslendinga er kjarni málsins hins vegar
sá, að ný viðhorf hér á norðurslóðum kalla a.m.k. á meiri
umræður hér heima fyrir en farið hafa fram. Við erum að
vísu enn með virkan varnarsamning við Bandaríkin en
hvert stefna þau?
Augljóst er að aukið samstarf á sviði öryggismála á
milli þjóða hér í Norður-Atlantshafi blasir við. Þar skipt-
ir Noregur að sjálfsögðu máli, svo og Skotland, ekki sízt
ef Skotland verður sjálfstætt ríki, Færeyjar og Græn-
land en líka Kanada og Bandaríkin. Og hvað um Írland?
Einn fyrirlesari kallaði þetta vestnorræna öryggis-
svæðið og taldi Íslendinga verða að koma sér upp 400
manna her. Um það urðu ekki frekari umræður, senni-
lega vegna þess að Íslendingar voru í miklum minnihluta
meðal ráðstefnugesta.
Það er kominn tími á meiri umræður hér heima fyrir
og ítarlegri stefnumörkun á þessu sviði, sem tekur mið af
nýjum og gjörbreyttum aðstæðum.
Hvernig tryggja smáríki
öryggi sitt í breyttum heimi?
Gagnlegar umræður
á ráðstefnu Rannsóknaseturs
um smáríki við HÍ
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ísnarpri gagnrýni á þjóðar-hugtakið viðurkenndi ensk-
austurríski heimspekingurinn Karl
R. Popper, að líklega kæmust Íslend-
ingar næst því allra heilda að kallast
þjóð: Þeir töluðu sömu tungu, væru
nær allir af sama uppruna og í sama
trúfélagi, deildu einni sögu og byggju
á afmörkuðu svæði. Því er ekki að
furða, að þjóðerniskennd sé sterkari
hér á landi en víðast annars staðar í
Evrópu, þar sem landamæri hafa
verið á reiki og mála- og menning-
arsvæði fara alls ekki saman við ríki.
Til dæmis er töluð sænska á Álands-
eyjum, þótt þær séu hluti af Finn-
landi. Þýska er töluð í Þýskalandi,
Austurríki og mörgum kantónum í
Sviss og jafnvel í Suður-Týrol, sem
er hluti af Ítalíu. Í Belgíu mæla sum-
ir á flæmsku (sem er nánast hol-
lenska) og aðrir á frönsku, auk þess
sem margir eru vitaskuld tvítyngdir.
Katalónska er ekki sama málið og sú
spænska, sem kennd er í skólum og
oft kölluð kastilíska.
Vorið 1882 gerði franski rithöfund-
urinn Ernest Renan fræga tilraun til
að skilgreina þjóðina í fyrirlestri í
París, „Qu’est-ce qu’une nation?“
Hvað er þjóð? Hann benti á öll þau
tormerki, sem væru á að nota tungu,
trú, kynþátt eða landsvæði til þess að
afmarka þjóðir, og komst að þeirri
niðurstöðu, að það væri viljinn til að
vera ein þjóð, sem gerði heild að
þjóð. Þessi vilji styddist í senn við
minningar úr fortíðinni og markmið
til framtíðar. Menn væru samt sem
áður frjálsir að þjóð sinni. Kysi ein-
hver þjóð að slíta sig frá annarri, þá
ætti henni að vera það heimilt. Og
hver maður gæti líka valið. Til þess
að hann kynni vel við land sitt, yrði
það að vera viðkunnanlegt. Þjóðin
væri því „dagleg atkvæðagreiðsla“.
Renan benti líka á, að stundum
styddist viljinn til að vera þjóð ekki
síður við gleymsku en minningar.
Þjóðir hefðu iðulega orðið til við of-
beldi og yfirgang. Þjóðarsagan, sem
kennd væri í skólum, væri því stund-
um hálfsögð, jafnvel fölsuð.
Hér er sérstaða Íslendinga aftur
merkileg. Við deilum ekki aðeins
tungu, trú, kynþætti, landsvæði og
sögu, heldur höfum við engu að
gleyma. Við höfum aldrei beitt neina
aðra þjóð yfirgangi, þótt ef til vill hafi
okkur frekar brostið til þess afl en
áhuga. Og á íslensku er til fallegt orð
um það, sem Renan taldi viljann til
að vera ein þjóð. Það er „sálufélag“.
Eins og fjósamaðurinn á Hólum átti
forðum sálufélag með Sæmundi
fróða, eigum við sálufélag með Agli
Skallagrímssyni, Snorra Sturlusyni,
Jónasi Hallgrímssyni, Laxness,
Björk og íslenska landsliðinu í knatt-
spyrnu 2018. íslenska þjóðin stækkar
af íslensku afreksfólki, án þess að
aðrar þjóðir smækki.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hvað er þjóð?
Skál fyrır hollustu