Fréttablaðið - 18.10.2018, Blaðsíða 14

Það að lenda í erfiðri lífsreynslu þekkja margir, það eru mörg áföll sem geta dunið á ein-
staklingum og er mikilvægt að geta
unnið með þau, áttað sig á því hvað
gerðist og síðast en ekki síst reynt
að koma í veg fyrir endurtekningu.
Hægt er að flokka áföll niður með
ýmsum hætti, en ein skilgreining
áfalla er að þar komi fram sterk
streituviðbrögð við óvæntum eða
skyndilegum atburðum. Undir
þetta flokkast náttúruhamfarir
ýmiss konar, slys líkt og umferðar-
slys eða vinnuslys, og áföll af
mannavöldum þar sem má nefna
andlegt, líkamlegt og kynferðis-
legt ofbeldi. Þá er rétt að benda
á að mikið álag um lengri tíma
líkt og einelti, ítrekað heim-
ilisofbeldi, óöryggi líkt og við
stríðsátök og margt fleira getur
einnig framkallað líkamleg
sem og andleg einkenni.
Iðulega upplifir fólk að
öryggi þess sé með einhverjum
hætti ógnað og að það missi
stjórn á aðstæðum eða geti ekki
brugðist við þeim. Upplifunin
og þá einnig eftirstöðvar eftir
áfallið eru að einhverju leyti
í samhengi við styrk þess.
Það má taka sem dæmi
að atburður þar sem
bráð lífshætta steðjar
að skapi sterkari við-
brögð en næstum
því slys eðli málsins
samkvæmt.
Mjög mikilvægt
er að átta sig á því
að áfallastreituvið-
bragð er eðlilegt í
sjálfu sér, en ef þær til-
finningar, einkenni og
líðan sem fylgja áfallinu
hverfa ekki er skynsam-
legt að leita sér aðstoðar.
Sálrænn stuðningur er þó
mikilvægur strax í upphafi
svo koma megi í veg fyrir að
einkenni festist í sessi, en
þá er oft talað um áfalla-
streituröskun.
Ákveðinn samhljómur
er með því hvernig unnið
Eftirstöðvar áfalla
er með þá einstaklinga sem hafa
lent í áföllum og í framhaldi rösk-
unum ýmiss konar þeim tengdum.
Kvíði og þunglyndi, lágt sjálfsmat
og jafnvel að viðkomandi kenni sér
um það sem á undan hefur gengið
eru algengar birtingarmyndir, sér-
staklega ef um er að ræða andlegt
og kynferðislegt ofbeldi. En slíkt
getur þó auðvitað einnig tengst
öðrum áföllum. Ýmis líkamleg ein-
kenni geta fylgt og rannsóknir sýna
að heilsufari þeirra sem hafa lent í
áfalli er líklegra til að verða ábóta-
vant og að ævilengd þeirra jafnvel
styttist, sérstaklega ef um ítrekuð
áföll er að ræða.
Vinir, ættingjar, viðbragðsaðilar,
prestar, sálfræðingar, hjúkrunar-
fræðingar og læknar koma í flestum
tilvikum á einhvern hátt að stærri
atburðum eins og til að mynda slys-
um eða hamförum og þá tiltölulega
skjótt á meðan önnur áföll kunna
að grafa um sig án aðkomu þeirra
mjög lengi. Dæmigert er að þar sem
kann að fylgja skömm eða aðrar
viðlíka tilfinningar séu þeir færri,
ef nokkur, sem kemur að máli um
lengri eða skemmri tíma. Lykilatriði
er að einstaklingar sem hafa gengið
í gegnum áföll geti fundið til trausts
á þeim sem koma að uppvinnslu og
meðhöndlun mála og að tekið sé á
þeim með viðeigandi hætti. Það á
við í samhengi við einelti, andlegt
og líkamlegt ofbeldi og þá ekki síst
kynferðislegt.
H ildur Fjóla Ant-onsdóttir, dokt-orsnemi í réttar-félagsfræði við háskólann í Lundi í Svíþjóð, gerði
víðtæka rannsókn á árunum 2008-
2009, ásamt Þorbjörgu Sigríði
Gunnarsdóttur, þar sem þær fylgdu
hverju einasta kynferðisbrotamáli
eftir hjá lögreglunni. Hildur Fjóla
vinnur nú að doktorsritgerð um
upplifun þolenda kynferðisbrota af
lagalegri stöðu sinni og réttindum
og hugmyndir þeirra um réttlæti.
Hildur Fjóla segir að sein
afgreiðsla kynferðisbrotamála
innan lögreglunnar sé vel þekkt
fyrirbæri.
„Lögreglan ber það iðulega fyrir
sig að ástæða hægrar afgreiðslu sé
skortur á fjármagni og mannafla.
Ég hélt að lögreglan hefði fengið
innspýtingu fjármagns með nýrri
ríkisstjórn. Það kom fram í ríkis-
stjórnarsáttmála að það stæði til að
fullfjármagna þessa aðgerðaáætlun
sem samráðshópur innanríkis-
ráðuneytisins gerði um meðferð
kynferðisbrota innan réttarvörslu-
kerfisins og lá fyrir árið 2017. Ég
hélt að sú fjármögnun væri komin
til skila,“ segir hún.
Það er hlutverk lögreglunnar að
afla allra nauðsynlegra gagna í mál-
inu til þess að ákærandi geti tekið
ákvörðun um hvort gefa eigi út
ákæru eða ekki. Lögreglan getur þó
ákveðið að hætta rannsókn ef ekki
er talinn grundvöllur fyrir frekari
rannsókn, eða vísað málinu frá.
„Þarna tel ég að oft sé pottur
brotinn. Stór hluti málanna stoppar
hjá lögreglunni. Það eru margar og
flóknar ástæður fyrir því en þegar
ég var að taka viðtöl við fólk innan
lögreglunnar á sínum tíma þá kom
í ljós að þetta færi líka mikið eftir
færni einstaklinga. Það getur einn-
ig skipt máli fyrir framgang mála
að rannsóknarlögreglumenn og
aðstoðarsaksóknarar hafi trú á ein-
staka málum sem og málaflokknum
í heild.“
Brotaþolar úti í kuldanum
Í kynferðisbrotamálum á Íslandi er
litið á brotaþola sem vitni í eigin
málum. Brotaþoli hefur enga stöðu
í málinu og er ekki málsaðili og þar
af leiðandi fær viðkomandi oft ekk-
ert að vita um framgang málsins fyrr
en ákveðið hefur verið hvort málið
verður fellt niður eða gefin út ákæra.
Ekki nema viðkomandi hafi sérlega
duglegan réttargæslumann sem
hefur reglulega samband við lög-
reglu til að afla upplýsinga.
„Staða sakborninga og ákærðra
er afar sterk þar sem litið er svo
á að þarna sé ríkið að fara gegn
óbreyttum borgara og því þurfi við-
komandi að geta varið sig og gætt
hagsmuna sinna. En staða brota-
þola er aftur á móti veik þar sem
brotaþolar eru ekki aðilar að saka-
málinu og hagsmunir þeirra ekki
skilgreindir og tryggðir með sam-
bærilegum hætti. Það er oft þannig
að brotaþolar koma á lögreglustöð
og kæra og síðan heyra þeir ekki
neitt, vita ekki hvað er í gangi í lög-
reglurannsókninni og hvort það sé
búið að taka skýrslu af geranda eða
ekki,“ segir Hildur Fjóla.
„Þetta getur valdið gríðarlegu
óöryggi hjá brotaþola sem hefur
þá ekki forsendur til að gera per-
sónulegar ráðstafanir ef þess þarf,
til að mynda öryggisráðstafanir.
Brotaþolar eru oft hræddir um að
gerendur hefni sín á þeim fyrir það
að kæra. Eins ef gerendur hafa sam-
band við brotaþola er erfitt að meta
stöðuna ef þeir vita ekki einu sinni
hvort gerendur viti af kærunni eða
hvort þeir hafi farið í skýrslutöku.
Það að málin hafi formlega lítið
sem ekkert með brotaþola að gera
gengur ekki.“
Réttarstaða brotaþola er mun
sterkari alls staðar annars staðar á
Norðurlöndunum fyrir utan Dan-
mörku. Þar er litið svo á að aukin
aðkoma brotaþola hjálpi til við að
upplýsa málið.
Myndir þú segja að það væri skref
í rétta átt að breyta þessu og gera
brotaþola að málsaðila?
„Já, ég held að það sé eitthvað sem
skiptir mjög miklu máli. Það myndi
væntanlega gera kerfið aðeins
skárra í það minnsta, að brotaþoli
fái upplýsingar um framgang í eigin
máli á ákveðnum tímapunktum og
hafi einhverja aðkomu að því, bæði
á stigi lögreglurannsóknarinnar og
ef málið fer fyrir dóm. Þetta er eitt
af þeim málum sem núverandi ríkis-
stjórn hefur sett á oddinn.“ – gj
Stór hluti málanna stoppi hjá lögreglu
Það að málin hafi
formlega lítið sem
ekkert með brotaþola að gera
gengur ekki.
Hildur Fjóla Antonsdóttir,
doktorsnemi í réttarfélagsfræði
Iðulega upplifir
fólk að öryggi þess
sé með einhverjum hætti
ógnað og að það missi stjórn
á aðstæðum eða geti ekki
brugðist við þeim. Upplif-
unin og þá einnig eftirstöðvar
eftir áfallið eru að einhverju
leyti í samhengi við styrk
þess.
Teitur Guðmundsson læknir
Samráðshópur var skipaður af innanríkisráðherra árið 2016 til þess að smíða aðgerðaáætlun
um meðferð kynferðisbrota innan
réttarvörslukerfisins. María Rut
Kristinsdóttir var formaður hópsins.
Hún segist ánægð með þá vinnu sem
þar var unnin og vona að hægt verði
að koma umræddri áætlun í fram-
kvæmd sem fyrst.
„Fyrst og fremst er ég mjög stolt
af þessu verkefni sem vannst afar
vel á sínum tíma. Við tryggðum víð-
tækt samráð við alla helstu aðila í
bæði kerfinu og þessum geira,“ segir
María Rut.
„Samtalið milli kerfa; lögreglu,
ákæruvaldsins, dómstóla, neyðar-
móttöku og réttargæslumanna,
skilaði sér í alls konar umbótum sem
eru síður áþreifanlegar en bæta engu
að síður verklag innan kerfisins sem
er vel. Umbæturnar voru meðal
annars þær að stytta boðleiðir og
megináherslan var lögð á að stytta
þennan málsmeðferðartíma sem er
alltof langur. Við vissum nákvæm-
lega hver verkefnin væru. Það sem
var mest aðkallandi var að fjölga
rannsóknarlögreglumönnum og
ákærendum á þessu sviði og skerpa
á verklagi á landsvísu.“
Margt af þessu segir María Rut að
sé ekki flókið að framkvæma, til að
mynda að það yrðu í framhaldinu
myndaðir „ad-hoc“ hópar um til
dæmis réttarstöðu brotaþola og
fleiri álitamál sem hópurinn tók þó
ekki beint afstöðu til í áætluninni.
Stóra myndin væri sú að þarna væru
alls konar minni mál sem væri hægt
að ráðast í og klára auðveldlega. Og
það væri svolítið í höndunum á við-
eigandi stofnunum auk eftirfylgni af
hálfu stjórnvalda.
Eftir að hópurinn skilaði áætlun-
inni í fyrrahaust var hún fjármögnuð
fyrir kosningarnar í kjölfarið. María
Rut fór síðan í önnur verkefni en
segist treysta því góða fólki sem í
kerfinu vinnur til að leiða áætlunina
áfram.
„Að því sögðu þá er eitt að búa til
áætlun og næsta skref er að fram-
fylgja henni. Það sem vakti furðu
mína var að um þetta verkefni var
stofnaður annar starfshópur og
verkefnið fært yfir í forsætisráðu-
neytið. Ég vona að þetta tefji ekki
fyrir að hlutirnir komist í gang. Það
þarf ekki að búa til áætlanir til þess
að framfylgja áætlunum. Nóg er
til af greiningum og skýrslum. Við
erum öll sammála um að þetta sé
mikilvægt málefni, þvert á flokka,
og þetta má ekki verða pólitískt bit-
bein innan ríkisstjórnarinnar. En ég
hlakka til að sjá vinnuna og fylgist
með hvort það fari ekki að koma
eitthvað út úr þessu.“
Ekki þurfi áætlun til
að framfylgja áætlun
Það sem vakti furðu
mína var að um
þetta verkefni var stofnaður
annar starfshópur og verk-
efnið fært yfir í forsætisráðu-
neytið.
María Rut Kristinsdóttir
TIlveran
1 8 . o k t ó b e r 2 0 1 8 F I M M t U D A G U r14 F r é t t I r ∙ F r é t t A b L A ð I ð
1
8
-1
0
-2
0
1
8

0
4
:4
4
F
B
0
6
4
s
_
P
0
6
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
5
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
0
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
1
4
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
1
1
B
-3
6
C
4
2
1
1
B
-3
5
8
8
2
1
1
B
-3
4
4
C
2
1
1
B
-3
3
1
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
3
A

F
B
0
6
4
s
_
1
7
_
1
0
_
2
0
1
C
M
Y
K