Morgunblaðið - 07.02.2019, Qupperneq 41

41
Litrík Stúlka á gangi í tónlistar- og ráðstefnuhúsinu Hörpu í hjarta miðborgar Reykjavíkur.
Eggert
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. FEBRÚAR 2019
Veiðifélög á Íslandi og reyndar víðar, berjast
hatrammri baráttu gegn uppbyggingu laxeldis í
sjó. Telja veiðifélögin að verið sé að tefla hinum
villta íslenska laxi í mikla hættu og sem muni
enda með algjöru hruni hans.
En skoðum málið aðeins nánar. Langflest
veiðifélög landsins stunda ræktun á fiski úr eig-
in ám til sleppinga. En spurningin er þessi, er
þetta á einhvern hátt til bóta fyrir lífríki ánna –
eða það sem kallað er viðhald líffræðilegs fjöl-
breytileika?
Málið er nefnilega ekki einfalt. Lengi hefur
verið á það bent og rannsóknir sýnt hvernig eldi
á villtum laxi til sleppingar og ræktunar á ám
hefur í för með sér breytingar á erfðasamsetn-
ingu laxa í ánni – nokkuð sem ekki var ætlunin,
sem dæmi er þekkt grein eftir Frankham 20081).
Því má segja að þessi ræktunaraðferð sé í
raun fiskeldi – þar sem verið er að velja fyrir
ákveðnum eiginleikum. Þetta var undirstrikað í
ágætum þætti „Landinn“ þar sem rætt var við
nokkra aðila varðandi ræktun á laxi fyrir Laxá í
Kjós (Landinn, 29.1. 2019), en þar kom fram að
þeir velja markvisst fyrir stórum fiski – svo að
veiðimenn fái eitthvað fyrir peninginn – stórlaxi.
Þetta gera þeir þrátt fyrir að segja að áin sé
sjálfbær. Hér er því markvisst verið að minnka
líffræðilegan fjölbreytileika árinnar og slík
ræktun því enginn „genabanki“ eins og þeir
kjósa að kalla það í Kjósinni. Einungis val fyrir
stórlaxi og þeirra arfgerðum.
Hér er því um grundvallarmisskilning að
ræða hjá veiðiréttarhöfum, þetta er atvinnu-
grein sem margir njóta góðs af, en ekki til þess
gert að halda hinum íslenska laxastofni í góðu
jafnvægi með þann líffræðilega fjölbreytileika
sem þarf til að stofninn geti lifað og dafnað um
ókomna tíð.
Þessi aðferð að rækta upp ár er ekki ný af
nálinni og er víða framkvæmd. Þessi aðferð
þjónar þeim tegundum sem eru í bráðri útrým-
ingarhættu og ekki annar kostur í boði. En hjá
hinum eru áhrifin þau, sem rannsóknir hafa
sýnt, að neikvæð áhrif á stofnana eru alvarleg.
Hér ber þá fyrst að nefna neikvæð erfðafræði-
leg áhrif, stofninn verður einsleitur (líkt og er í
hefðbundnu fiskeldi þar sem valið er fyrir
ákveðnum eiginleikum s.s. hröðum vexti), hæfi-
leiki til aðlögunar getur minnkað og þar með
geta til að lifa af við síbreytilegar náttúrulegar
aðstæður, breytingar á stofngerð viðkomandi
tegundar og þetta fylgir því að velja út ein-
staklinga sem veiðirétthafar vilja hafa í ánum
sínum – stórlaxa.
Þetta leiðir á endanum til þess að villti laxinn
er bara ekki eins villtur og menn vilja meina –
og á jafnvel erfitt uppdráttar þar sem hann hef-
ur tapað þeim eiginleikum sem honum eru
nauðsynlegir til þess að geta þrifist í ánni þar
sem foreldrarnir „fæddust“. En vel að merkja,
val fyrir stórlöxum þýðir jú að þeir eru veiddir
sérstaklega og því miklar líkur á að foreldra-
fiskurinn sé einmitt afkvæmi slíks eldis.
Að framangreindu má því vera ljóst að þetta
er ekki iðja sem stuðlar að varðveislu íslenska
laxins. Eina leiðin til að svo megi vera er að al-
friða íslenska laxinn eða stunda „ræktun“ undir
ströngustu kröfum um að allir eiginleikar – allar
svipgerðir fái að njóta sín og þar með reynt að
halda hinum mikilvæga líffræðilega fjölbreyti-
leika. Kannski er einfaldasta leiðin að veiða með
fullkomna sjálfbærni að leiðarljósi – en þá er nú
líklegt að raunverulega náttúrulegum lax-
veiðiám á Íslandi myndi snarfækka og ansi
margar ræktaðar ár myndu fá nafn með rentu
„eldisveiðiár“.
En hefur þessi markvissa stórlaxaræktun
bara áhrif á villta laxinn? Er möguleiki að með
þessari ræktun séu veiðirétthafar að auka enn á
þá áhættu sem þeir berjast gegn – blöndun við
eldislax?
Rannsóknir hafa sýnt að eldislax á erfitt upp-
dráttar í náttúrunni og afkvæmi eldislax og
villts lax hafa mun hærri dánartíðni en afkvæmi
villts lax. Þetta er ekkert skrítið enda hefur eld-
islax verið markvisst ræktaður síðustu 12 kyn-
slóðir með það að markmiði að ná fram eigin-
leikum sem henta fyrir framleiðslu á matfiski í
vernduðu umhverfi og hefur hann því að sama
skapi fjarlægst hinn náttúrulega lax. Um það
hafa verið skrifaðar vísindagreinar í hundr-
uðum talið.
En hvað gerist þegar eldislaxi og ræktuðum
laxi er æxlað saman? Niðurstöður rannsókna
sýna að afkoman verður mun betri, en þegar
æxlað er saman villtum og ræktuðum laxi, Hag-
en 2019 2). Hættan á að eldislax geti valdið tjóni
á villtum laxi verður því raunverulegri. Hér eru
því ræktunaraðferðir stangveiðimanna í raun að
vinna gegn þeirra eigin hagsmunum og ekki til
þess fallnar að tryggja afkomu villta laxins.
Miðað við það magn sem sleppt er af ræktuðum
laxi í íslenskar laxveiðiár á hverju ári bendir það
til að ræktaður lax sé í miklum meirihluta í án-
um nú þegar – hann sé einfaldlega megin-
uppistaða laxmargra áa á Íslandi og því séu
veiðirétthafar hugsanlega þegar búnir að valda
skaða – skaða sem þeir berjast svo mikið gegn
sjálfir í ræðu og riti.
Laxveiði er atvinnugrein, en fiskirækt er
landbúnaður, aðeins önnur tegund landbúnaðar
en fiskeldi, en engu að síður landbúnaður.
Þetta er kjarni málsins.
Heimildir:
1) Frankham, R. Genetic adaptation to captivity in species
conservation
programs. Mol. Ecol. 17, 325-333 (2008).
2) Ingerid J. Hagen, Arne J. Jensen, Geir H. Bolstad, Ola
H. Diserud, Kjetil Hindar, Håvard Lo & Sten Karlsson .
Nature Communicationsvolume 10, Article number: 199
(2019)
Eftir Þorleif Ágústsson
og Þorleif Eiríksson
»Hér eru því ræktunar-
aðferðir stangveiðimanna
í raun að vinna gegn þeirra
eigin hagsmunum og ekki
til þess fallnar að tryggja
afkomu villta laxins.
Þorleifur
Eiríksson
Þorleifur Ágústsson er doktor í fiskalífeðlisfræði
og Þorleifur Eiríksson er doktor í dýrafræði.
Fiskeldi eða fiskirækt
Þorleifur
Ágústsson
Á Íslandi þrífst öflugt atvinnulíf,
en hvernig tryggjum við að svo
verði áfram? Hvernig tryggjum við
aukinn fjölbreytileika íslensks at-
vinnulífs?
Ég trúi því að það gerum við með
markvissum aðgerðum er lúta að
því að auka rannsóknir, þekking-
aröflun, nýsköpun og tækniyf-
irfærslu. Með því aukum við fram-
leiðni á öllum sviðum atvinnulífsins,
tryggjum fjölbreytileika og byggj-
um fleiri stoðir undir íslenskt at-
vinnulíf og velferðarsamfélag. Slík-
ar aðgerðir þurfa að mínu viti að vera samstillt
átak stjórnvalda, atvinnulífs og menntakerfis.
Stjórnvöld þurfa að tryggja skýrt og stöðugt
starfsumhverfi, huga þarf að hvötum til rann-
sókna og nýsköpunar eins og gert hefur verið
með endurgreiðslum og skattaafslætti við fjár-
festingu í nýsköpunarfélögum. Einnig þarf að
huga að stuðningsumhverfi nýsköpunar með
ráðgjöf, upplýsingum og styrkjum og svo þarf
að byggja undir framtaksfjármögnun. Mennta-
kerfið þarf að skila af sér hæfileikaríku og vel
menntuðu fólki, með þekkingu og hæfni sem at-
vinnulífið þarf á að halda. Þá má ekki gleyma
mikilvægi frumrannsókna hjá háskólum og
rannsóknastofnunum. Atvinnulífið þarf að
huga að auknu samstarfi því þrátt fyrir sam-
keppni geta fyrirtæki unnið saman að stærri
verkefnum eins og rannsókna- og þróunarverk-
efnum og þannig bætt samkeppnishæfni sína á
alþjóðavísu. Gott dæmi um slíkt má sjá í t.d.
sjávarútvegs-, ál- og jarðhitaklösunum. At-
vinnulífið þarf að sýna metnað í samfélagslegri
nýsköpun þar sem hugað er að hagsmunum
samfélagsins og þar með fyrirtækisins til lengri
tíma litið. Hvernig náum við heimsmarkmiðum
Sameinuðu þjóðanna og hvað þarf atvinnulífið
að leggja af mörkum? Atvinnulífið þarf að finna
tækifærin sem felast í því að vinna að heims-
markmiðunum.
Ísland er eyja en ekki eyland
Þrátt fyrir að Ísland sé eyja verður íslenskt
atvinnulíf ekki eyland og þaðan af síður ný-
sköpun, rannsóknir, þróun og fjármögnun
þess. Íslenskt atvinnulíf þarf á því að halda að
hafa góðan aðgang að stærri mörkuðum bæði
þegar kemur að því að selja afurðir sínar en
einnig þegar kemur að rannsóknar- og þróun-
arsamstarfi svo og fjármögnun nýsköpunar-
verkefna. Stjórnvöld þurfa að tryggja að þessi
aðgangur sé til staðar t.d. í gegnum EES-
samninginn en einnig með fríverslunarsamn-
ingum og samstarfi við aðra heimshluta. Ísrael
er dæmi um ríki sem kemur vel út
þegar horft er til nýsköpunar og
hefur ísraelska ríkið unnið mark-
visst að uppbyggingu framtaks-
sjóða og ýtt undir samstarf at-
vinnulífs og hins opinbera þegar
kemur að fjármögnun nýsköp-
unarfyrirtækja.
Fjölbreyttar stoðir atvinnulífs
Sjávarútvegurinn er dæmi um
atvinnugrein sem hefur staðið sig
mjög vel í nýsköpun. Hráefnisnýt-
ing hefur aukist til muna og fram-
leiðni er góð, enda er íslenskur
sjávarútvegur í fremstu röð á heimsvísu, jafnt
hvað varðar gæði, sjálfbærni, þróun og arð-
semi. Í kringum sjávarútveginn hefur spunnist
fjöldi fyrirtækja og viðskiptahugmynda sem
ganga út á að fullnýta afurðir, t.d. í tísku-, lyfja-
og heilsuiðnaðinum.
Á þessari velgengni eigum við að byggja og
Ísland hefur alla burði til að verða einhvers-
konar sílikondalur sjávarútvegs og tengdra
fyrirtækja í heiminum.
Til framtíðar þurfum við að tryggja meiri
fjölbreytileika í íslensku atvinnulíf, efnahagur
okkar má aldrei ráðast af afkomu eins fyrir-
tækis eða einnar atvinnugreinar. Þess vegna er
nauðsynlegt að unnin sé nýsköpunarstefna sem
byggi undir öfluga nýsköpun á mörgum svið-
um.
Nauðsynlegt er að horfa til greina sem ekki
nýta náttúruauðlindir heldur greina sem fyrst
og fremst byggjast á hinu óþrjótandi hugarafli.
Það geta verið tölvuleikir, líftækni, örtækni,
hönnun eða eitthvað allt annað, jafnvel eitthvað
sem við höfum ekki hugmyndaflug í í dag. Við
skulum muna að stærstu fyrirtæki heims voru
vart til fyrir 10 árum. Fjórða iðnbyltingin er í
fullu fjöri og við Íslendingar eigum og ætlum
að vera með í því fjöri.
Seinna í dag ræði ég nýsköpun og mikilvægi
hennar fyrir samfélagið allt við ráðherra ný-
sköpunarmála Þórdísi Kolbrúnu R. Gylfadótt-
ur á Alþingi. Ég vona að sú umræða veki en
frekari umræðu og vangaveltur á Alþingi, í at-
vinnulífinu, menntalífinu og samfélaginu öllu.
Því í þessu máli er enginn stikkfrí.
Eftir Bryndísi Haraldsdóttur
» Fjórða iðnbyltingin
er í fullu fjöri og við
Íslendingar eigum og ætlum
að vera með í því fjöri.
Bryndís
Haraldsdóttir
Höfundur er þingmaður Sjálfstæðisflokks.
Gildi nýsköpunar fyrir
íslenskt samfélag