Morgunblaðið - 06.03.2019, Blaðsíða 30

Gunnlaugur Snær Ólafsson
gso@mbl.is
„Við viljum beina umræðunni
meira að forsendum þess að
styrkja fulltrúalýðræðið og stofn-
anir þess sem vettvang pólitískra
ákvarðana, eftirlits og stefnumót-
unar, frekar en að einblína á hráan
þátttökuskilning sem hér hefur
verið ríkjandi þegar rætt er um að
efla lýðræðið,“ segir Vilhjálmur
Árnason, prófessor og stjórnar-
formaður Siðfræðistofnunar Há-
skóla Íslands, um bókina Íslenskt
lýðræði: Starfsvenjur, gildi og
skilningur, sem hann ritstýrir
ásamt Henry Alexander Henrys-
syni, sérfræðingi við Siðfræði-
stofnun.
Með bókinni er ætlað að boða
þessa nálgun að umbótum á sviði
lýðræðislegra stjórnarhátta svo
hægt verði að endurheimta traust
sem glataðist í efnahagshruninu.
Benda höfundar meðal annars á að
mikil áhersla hefur verið lögð á
beint lýðræði í kjölfar hrunsins án
þess að tekið hafi verið á þeim
undirliggjandi þáttum sem nefndir
eru í skýrslu rannsóknarnefndar
Alþingis. „Við leggjum mikla
áherslu á hugtakið skilning sem
nefnt er í undirtitlinum. Þegar
rætt er um að efla lýðræðið í al-
mennri umræðu er það nánast allt-
af skilið á þann hátt að það eigi að
auka aðkomu fólks að ákvarðana-
töku. Með þessu viljum við beina
sjónum að því að það séu aðrir
þættir sem þarf að leggja áherslu
á,“ segir Vilhjálmur og tekur fram
að ferlarnir sem leiða til ákvarð-
anatöku séu ekki síður mikilvægir
en ákvarðanatakan sjálf. Í bókinni
er meðal annars talin hætta á að
beint lýðræði geti alið á veikleikum
íslenskrar stjórnmálamenningar
verði ekki gerðar úrbætur hvað
skilyrði upplýstrar umræðu varðar
og vönduð vinnubrögð við stefnu-
mörkun. „Það er ákveðin spenna
milli þess sem rannsóknarnefndin
sagði um vanda íslenskra stjórn-
mála og stjórnsýslu og þess sem
gerist í kjölfarið,“ staðhæfir Vil-
hjálmur, og segir það á margan
hátt vera skiljanlegt í ljósi þess að
traustið á fulltrúalýðræðinu kolféll
með fjármálahruninu.
Tryggja gæði
Bókin, sem er afrakstur rann-
sóknarverkefnisins Hvað einkennir
íslenskt lýðræði? Starfsvenjur,
gildi og skilningur, sem styrkt var
af Rannís, kynnir nálgun að eflingu
lýðræðis á Íslandi sem byggir á
ákveðnum hugmyndum um rök-
ræðulýðræði, útskýrir hann. „Það
er líka sérstakt í þessari bók að
þarna vinnur saman hugvísindafólk
sem greinir hugmyndir og sögu
þeirra og félagsvísindafólk sem
beitir sínum reynsluathugunum.
Þetta er ekki algengt í íslensku
fræðastarfi að ég held,“ bætir Vil-
hjálmur við.
Mætti segja að mikilvægur mun-
ur á þátttökulýðræði (beinu lýð-
ræði) og rökræðulýðræði sé að hið
fyrrnefnda leggur áherslu á beina
aðkomu almennings að ákvörð-
uninni, en hið síðarnefnda á gæði
þeirrar ákvörðunar sem er tekin
með upplýstri umræðu og vönduðu
samráði við þá sem ákvörðunin
varðar, útskýrir Vilhjálmur. Þá sé
grundvallaratriði að styrkja stoðir
faglegra vinnubragða og forsendur
málefnalegrar umræðu við stefnu-
mótun. „Þetta snýst um það, hvort
sem um er að ræða þátttöku-
lýðræði eða aðra lýðræðislega
ákvarðanatöku, hvernig hægt er að
bæta gæði stjórnsiðanna,“ segir
hann og bendir á að ein forsenda
þess að beint lýðræði virki sé að
bæta starfshætti fulltrúalýðræðis
og skýra tengslin milli fulltrúa-
lýðræðis og þátttökulýðræðis. Vil-
hjálmur segir það vera flókið við-
fangsefni að færa valdið meira til
fólksins, einkum ef það eigi að vera
í samræmi við ígrundaðan og upp-
lýstan vilja þess.
Veikir lýðræðislegir innviðir
„Hugmyndin var á sínum tíma
að móta rannsóknarverkefni í kjöl-
far skýrslu rannsóknarnefndar Al-
þingis. Í siðfræðihluta rannsóknar-
skýrslunnar var notað það orðalag
að það væru veikir lýðræðislegir
innviðir á Íslandi, það hefði skort
viðnám gegn fjármagnsöflunum
sem fengu mikinn framgang á
ýmsum sviðum í aðdraganda efna-
hagshrunsins 2008,“ segir Vil-
hjálmur. Það er einn prófsteinn á
lýðræðissamfélag hvernig viðnám
er veitt, svo sem á sviði stjórnmál-
anna og í fjölmiðlum, gegn fram-
gangi sérhagsmunaafla. Hópurinn
sem stendur að rannsóknarverk-
efninu og bókinni var samsettur
með hliðsjón af þessu, að sögn Vil-
hjálms.
Skorturinn á viðnámi er aðeins
einn angi málsins, en skýrsla rann-
sóknarnefndar Alþingis leggur
áherslu á að styrkja ýmsar stoðir
eins og að efla ráðuneyti og fag-
lega stjórnsýslu, styrkja eftirlits-
stofnanir og bæta vinnubrögð í
stjórnmálum, segir prófessorinn.
„Þar eru ýmsar hugmyndir um
lýðræðisumbætur sem lutu að
stjórnsiðum og stjórnkerfi, en það
sem gerist eftir hrun er að ríkjandi
lýðræðisumræða beinist nær alfar-
ið að því að efla beint lýðræði. Þá
hafa verið framkvæmdar margar
tilraunir í þá veru, í kringum
stjórnarskrá, þjóðfundi og frávísun
forsetans á Icesave. Þetta miðar
mest að kosningamiðaðri þátttöku,
að auka aðkomu borgaranna að
ákvörðunum, sem er skiljanlegt í
ljósi þess að traustið hrundi á hin-
um opinberu stofnunum. En við
bendum á að við þurfum fyrst og
fremst að styrkja stjórnkerfið, full-
trúalýðræðið og stofnanir þess, þá
ferla þar sem ákvarðanir eru tekn-
ar, styrkja forsendur stefnumót-
unar og upplýstrar umræðu, ekki
síst þá ferla sem gera borgurum
kleift að draga kjörna fulltrúa til
ábyrgðar,“ útskýrir hann. „Það
þarf að gera ríkar kröfur til kjör-
inna fulltrúa og embættismanna
sem hafa það hlutverk að gæta al-
mannahagsmuna. Ein leið til þess
er að styrkja fjölmiðla og aðrar
mikilvægar leiðir til að halda borg-
urunum upplýstum, sem er ein
megináskorun lýðræðis í samtím-
anum.“
Innlegg í umræðu
Höfundar líta þó ekki endilega á
bókina sem upplistun úrlausnar-
efna, heldur sem mikilvægt innlegg
í umræðuna um hvernig skuli efla
lýðræðislega ákvarðanatöku og
þroska fulltrúalýðræðið og stofn-
anir þess, að sögn Vilhjálms. „Við
teljum að þetta sé annar tónn en
sá sem sleginn hefur verið,“ segir
hann og bætir við að hægt sé að
tryggja meiri gæði pólitískra
ákvarðana ef upplýst og mál-
efnaleg rökræða fari fram. „Það
eru til alls konar hugmyndir um
rökræðuþing og rökræðuhópa og
slíkt, en við erum ekki með þá út-
gáfu af rökræðulýðræðinu, heldur
erum við að ræða um að styrkja
rökræðustoðir hinna opinberu
stjórnmála.“
„Samráð við almenning snýst oft
bara um að hlusta á fólk og taka
hugmyndir þess alvarlega, en svo
er það kjörinna fulltrúa að vinna
úr þeim og rökræða þær á for-
sendum sinna hugmynda um al-
mannahag. Auðvitað eru þær hug-
myndir breytilegar en rökræður
munu ekki endilega skila hinni
einu sönnu hugmynd um almanna-
hag, heldur þeim hugmyndum sem
við höfum komist að fyrir tilstilli
málefnalegrar umræðu hverju
sinni,“ svarar prófessorinn spurður
um framkvæmd rökræðulýðræðis.
Auk ritstjóranna tveggja eru
átta höfundar og eru þeir Guð-
mundur Jónsson, prófessor í sagn-
fræði, Gunnar Helgi Kristinsson,
prófessor í stjórnmálafræði, Ólafur
Páll Jónsson, prófessor við
Menntavísindasvið Háskóla Ís-
lands, Ragnar Karlsson, dokt-
orsnemi í fjölmiðlafræði, Ragnheið-
ur Kristjánsdóttir, dósent í
sagnfræði, Salvör Nordal, heim-
spekingur og umboðsmaður barna,
Sigurbjörg Sigurgeirsdóttir, dósent
í opinberri stjórnsýslu og stefnu-
mótun, og Þorbjörn Broddason,
prófessor í fjölmiðlafræði.
Morgunblaðið/Hari
Ritstjórinn „Það er einn prófsteinn á lýðræðissamfélag hvernig viðnám er veitt, svo sem á sviði stjórnmálanna og í
fjölmiðlum, gegn framgangi sérhagsmunaafla,“ segir Vilhjálmur Árnason í samtali um bókina nýju um lýðræði.
Boða leið að lýðræðisumbótum
 Vilhjálmur Árnason er annar ritstjóra bókar um lýðræði  Rökræðulýðræði leið að betri niðurstöðu
 Beint lýðræði svarar ekki ákalli rannsóknarnefndar  Málefnaleg umræða grundvöllur umbóta
30 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 6. MARS 2019
Spennusagan Alein eftirMary Higgins Clark ger-ist á lúxusfarþegaskipi íanda Titanic og við lestur-
inn kemur Agatha Christie
óneitanlega upp í hugann. Það eru
meðmæli enda er sagan vel skrif-
uð, glæpir ríka fólksins falla vel
inn í umhverfið og ekki verður
annað sagt en að fólk uppskeri
eins og það sái.
Höfundi tekst bærilega að lýsa
andrúmsloftinu um borð í Queen
Charlotte. Lesandinn getur auð-
veldlega sett sig í spor farþega og
þarf ekki mikið að hafa fyrir því að
taka þátt í munaðinum í jómfrúar-
ferðinni á leiðinni frá New York í
Bandaríkjunum til Southampton á
Englandi, leið
Titanic til baka
sem aldrei varð.
En skjótt skip-
ast veður í lofti
og það sem átti
að vera drauma-
ferð breytist í
allt annað og
verra.
Gestirnir eiga sér misjafna for-
tíð og þegar vel er að gáð hafa
sumir ýmislegt að fela. Hinir sömu
geta því haft hagsmuni af fráfalli
tiltekinna einstaklinga og þegar
svo er komið er úr vöndu að ráða.
Hver er sökudólgurinn?
Alein er ein þessara bóka sem
lesandinn rennur í gegnum eigin-
lega án þess að taka eftir því. Þar
skipta stuttir kaflar miklu máli, en
uppbygging sögunnar er aðal-
atriðið. Eitthvað er að gerast allan
tímann og spennan eykst eftir því
sem styttist í ferðalok. Þrátt fyrir
illsku og tvöfeldni eru samt ekki
allir undir sömu sök seldir og róm-
antíkin svífur yfir vötnum áður en
yfir lýkur.
Í anda Agöthu Christie
Spennusaga
Alein bbbmn
Eftir Mary Higgins Clark.
Pétur Gissurarson þýddi.
Ugla útgáfa 2019. Kilja. 335 bls.
STEINÞÓR
GUÐBJARTSSON
BÆKUR
Höfundurinn „…spennan eykst eft-
ir því sem styttist í ferðalok.“
Á fundi sínum í gær ákvað stjórn
Nóbelsstofnunarinnar (NS) að
Sænska akademían (SA) mætti í
haust afhenda Nóbelsverðlaunin í
bókmenntum fyrir bæði 2019 og
2018, en sem kunnugt er voru engin
verðlaun afhent í fyrra vegna þeirr-
ar krísu sem ríkt hefur í SA frá árs-
lokum 2017. „Að mati stjórnar NS
skapa þær ráðstafanir sem SA hef-
ur gripið til góða möguleika á því
að SA endurheimti traust sitt sem
verðlaunaveitandi stofnun,“ segir í
fréttatilkynningu frá NS. Þar er
vísað til þess að starfsreglur SA
hafi verið skýrðar, þeim breytt á þá
leið að meðlimir hafi nú möguleika
á að hætta og búið sé að velja inn
nýja meðlimi. „Í SA starfa ekki
lengur meðlimir sem eru til rann-
sóknar vegna trúnaðarbrota eða
sakamála,“ segir í tilkynningunni
sem Sænska ríkisútvarpið segir frá.
Í samtali við Dagens Nyheter
fagnar Anders Olsson, starfandi
ritari SA, ákvörðun stjórnar NS.
Aðspurður neitar hann að tjá sig
um það hvaða skilyrði NS hafi sett
fyrir því að SA endurheimti réttinn
til að útdeila Nóbelsverðlaunum. Á
síðasta ári margítrekaði Lars
Heikensten, stjórnandi NS, að SA
yrði að leysa ýmis vandamál áður
en SA gæti endurheimt traust NS.
Síðan krísan hófst innan SA hafa
samtals sjö meðlimir kosið að
hætta, þeirra á meðal Sara Danius,
fyrrverandi ritari SA, og Katarina
Frostenson, eiginkona Jean-Claude
Arnault sem sakaður var um að
hafa áratugum saman beitt konur
kynferðislegu ofbeldi, átt óeðlileg
fjárhagsleg tengsl við SA og ítrek-
að lekið nöfnum um komandi vinn-
ingshafa. Að kröfu NS tók sérstök
Nóbelsnefnd til starfa 1. febrúar
sem sjá mun um valið á verðlauna-
höfum, en hún er til jafns skipuð
fólki innan og utan Sænsku aka-
demíunnar. silja@mbl.is
Tvenn Nóbelsverðlaun afhent í ár
AFP
Gleði Síðasti Nóbelsverðlaunahafi er
Kazuo Ishiguro sem fékk verðlaunin 2017.