Morgunblaðið - 26.03.2019, Síða 21

UMRÆÐAN 21
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 26. MARS 2019
EES-samningurinn
(um Evrópska efna-
hagssvæðið) var undir-
ritaður við hátíðlega at-
höfn í Kauphöllinni í
Oporto í Portúgal hinn
2. maí 1992 en tók gildi
árið 1994, fyrir aldar-
fjórðungi. Fyrstir til að
undirrita samninginn
voru forsætisráðherra
Portúgals, Anibal Ca-
vaco Silva, sem var í
forsæti fyrir Evrópubandalaginu og
utanríkisráðherra Íslands, sem þá var
formaður ráðherraráðs EFTA, og
heitir að eftirnafni Hannibalsson. Að
undirskrift lokinni tókumst við í
hendur. Með vísan til skyldleika
nafnanna stóðst ég ekki mátið og
sagði: „Þessar undirskriftir gefa til
kynna að áhrifa Hannibals gæti nú
langt norður yfir Alpana“.
Hvers vegna EES? Hvers vegna
gátu EFTA-ríkin sjö – fjögur landa
Norðurlanda og þrjú Alpalönd, Sviss,
Austurríki og Lichtenstein – ekki
bara gengið í Evrópubandalagið?
Fyrir því voru ýmsar ástæður. Fjög-
ur EFTA-ríkjanna voru hlutlaus
(Finnland, Svíþjóð, Sviss og Austur-
ríki). Aðild að Evrópubandalaginu
samrýmdist ekki hlutleysisstefnu
þeirra (e. non-alliance).
Innri markaður ESB
Evrópubandalagið var fyrir sitt
leyti svo upptekið af því að undirbúa
framkvæmd innri markaðarins (og
sameiginlegs gjaldmiðils í framtíð-
inni), að fjölgun aðildarríkja var ekki
á dagskrá að sinni. En þótt pólitíkin
væri öndverð, knúðu gagnkvæmir
viðskiptahagsmunir á um lausn. Það
gat ekki beðið. Þótt EFTA-ríkin teld-
ust vera smáþjóðir á jaðri Evrópu-
bandalagsins, voru þær engu að síður
efnahagslega sterkar. Sameiginlega
stóðu þær fyrir meiri viðskiptum við
Evrópubandalagið en Bandaríkin og
Japan til samans. Það voru gagn-
kvæmir hagsmunir, að þær yrðu full-
gildir aðilar að innri markaðnum, sem
var í smíðum.
Jacques Delors tók að sér hlutverk
brúarsmiðsins. Í ræðu á Evrópuþing-
inu í Strassborg í upphafi árs 1989
bauð hann EFTA-ríkjunum til samn-
ingaviðræðna. Í tilboði hans fólst að-
ild að innri markaðnum, sem var
meginmálið. Varðandi stjórnsýslu
samningsins lagði hann til tveggja
stoða lausn til að fyrirbyggja að lög
og reglur um innri markaðinn brytu í
bága við fullveldi EFTA-ríkjanna.
Seinna hefur verið upplýst – m.a. í
endurminningum Gro Harlem
Brundtland, forsætisráðherra Nor-
egs – að Delors hafði undirbúið jarð-
veginn með viðræðum í bræðralagi
sósíaldemókrata í Skandinavíu og
Austurríki. Eftir þær viðræður þótt-
ist hann viss um jákvæðar undir-
tektir.
Í framhaldinu tók Gro frumkvæðið.
Hún bauð forsætis- og utanríkis-
ráðherrum EFTA-ríkjanna sjö til
fundar í skíðaparadísinni, Holmen-
kollen, fyrir utan Osló í mars 1989.
Þar átti að leggja á ráðin um viðbrögð
við frumkvæði Delors. Fyrir Íslands
hönd mættu þar Steingrímur Her-
mannsson forsætisráðherra og undir-
ritaður, þáverandi utanríkisráðherra.
Af framsöguræðum forsætisráð-
herranna mátti ráða, að undirtektir
við útspili Delors væru jákvæðar.
Sumir þeirra tíunduðu þó meiri fyrir-
vara en aðrir. Þeirra á meðal var for-
sætisráðherra vor. Hans fyrirvari var
um fisk (og sitthað fleira). Við sögðum
reyndar báðir að ef EFTA-ríkin
tækju ekki upp fríverslun með sjávar-
afurðir sín í milli (eins og iðnaðar-
vörur), og mörkuðu sér sameiginlega
samningsstöðu gagnvart hinni sam-
eiginlegu fiskveiðistefnu Evrópu-
bandalagsins (sem kvað á um aðgang
að auðlindum fyrir aðgang að mörk-
uðum), þá gæti Ísland ekki verið með.
Fríverslun með fisk
Fyrst í stað leit út
fyrir að samstaðan gæti
strandað á þessu. Sviss-
lendingar, Finnar og
m.a.s. Svíar töldu sig
þurfa að vernda sinn
vatnafisk. Að lokum var
það Ingvar Carlsson,
forsætisráðherra Svía,
sem tók af skarið. Hann
beitti sér fyrir því í
einkaviðræðum við
starfsbræður sína frá
Finnlandi og Sviss að
þeir gæfu eftir sína fyrirvara í nafni
allsherjar samstöðu: meiri hagsmunir
fyrir miklu minni. Það varð niður-
staðan. Íslendingar mættu gjarnan
minnast þess að forsætisráðherra
vor, Steingrímur Hermannsson, hélt
vel á brýnustu þjóðarhagsmunum Ís-
lendinga á þessum fundi. Við skulum
líka minnast þess að við áttum hauk í
horni þar sem Ingvar Carlsson var.
Það á að fara í sögubækur okkar.
En þar með var björninn ekki unn-
inn. Að loknum Holmenkollen-
fundinum hófust könnunarviðræður,
þar sem þetta risavaxna samnings-
svið var kortlagt. Sjálfar samninga-
viðræðurnar hófust haustið 1989.
EFTA-ríkin höfðu þann hátt á að
skipta með sér formennsku í ráð-
herraráðinu. Þegar samningaviðræð-
urnar byrjuðu fyrir alvöru var Ísland
í formennsku. Það fór hrollur um sér-
fræðingana í ráðuneytum samstarfs-
þjóðanna. Það lak út í sænsku press-
una að mandarínum sænsku stjórn-
sýslunnar væri órótt. Hvernig var
unnt að ætlast til þess að hin örsmáa
utanríkisþjónusta Íslands réði við svo
risavaxið verkefni?
Þetta var áður en þeir höfðu
kynnst fyrir alvöru Hannesi Haf-
stein, aðalsamningamanni Íslands.
Þegar upp var staðið var aðalsamn-
ingamaður Íslands (og EFTA í upp-
hafi, um miðbik og lok samningstím-
ans) rómaður sem einhver harð-
svíraðasti samningaþjarkur, sem hin
þýsk-leidda samningavél Evrópu-
bandalagsins hafði kynnst. Hannes
fékk reyndar fljótlega viðurnefnið
„Herra Nei“, heiðursnafnbót, sem
hann bar með rentu.
Þegar aðalsamningamaður ESB
tilkynnti að hann hefði ekkert umboð
til að falla frá kröfunni um aðgang að
auðlindum fyrir aðgang að markaði,
svaraði Hafstein því til f.h. EFTA, að
þá væri ekki um neitt frekar að ræða
– og strunsaði út með samninganefnd
EFTA-ríkjanna í eftirdragi. EFTA
hafði jú samþykkt að gera fríverslun
með fisk að sameiginlegu samnings-
markmiði. Á það var látið reyna til
þrautar. Niðurstaðan varð endanlega
sú að Íslendingar (og þar með Norð-
menn og Færeyingar) fengu því sem
næst fulla fríverslun með fisk (96,6%)
fyrir lítilfjörlegar veiðiheimildir ESB,
tímabundnar. Þar að auki fékkst und-
anþága frá rétti annarra ríkja til fjár-
festinga í íslenskum sjávarútvegi. Sú
undanþága stendur enn. Mér til efs,
að án stuðnings samstarfsaðila okkar
í EFTA hefðum við náð aðildarsamn-
ingi að EES, sem Íslendingar hefðu
sætt sig við.
Hrakspár
EES-samningurinn er lang-
samlega umfangsmesti og mikilvæg-
asti milliríkjasamningur sem íslenska
lýðveldið hefur nokkru sinni gert.
Með gildistöku hans 1994 stækkaði
heimamarkaður okkar úr 300 þúsund
manns í 300 milljónir. Og síðar í 500
milljónir með stækkun Evrópusam-
bandsins. Með samningnum erum við
fullgildir aðilar að innri markaði ESB
– stærsta fríverslunarmarkaði í heim-
inum. Þetta, eitt út af fyrir sig, ger-
breytti íslenska hagkerfinu og
vaxtarmöguleikum þess. Samning-
urinn er sívirkur í þeim skilningi, að
lög og reglur um starfsemi innri
markaðarins eru innleiddar í löggjöf
aðildarríkja jafnóðum og þær verða
til.
Fyrir gildistöku samningsins, frá
árinu 1988 til 1994, var Ísland í
djúpri efnahagslægð, reyndar þeirri
lengstu á lýðveldistímanum. Það var
langvarandi samdráttur í sjávarafla,
versnandi viðskiptakjör og neikvæð-
ur hagvöxtur ár frá ári. Þetta þýddi
umtalsvert atvinnuleysi. Það ger-
breyttist eftir gildistöku EES-
samningsins. Þar með hófst öflugt
hagvaxtarskeið, uppgangur útflutn-
ingsgreina, meiriháttar fjárfest-
ingar, vaxandi kaupmáttur og blóm-
leg nýsköpun. Á skömmum tíma
voru Íslendingar komnir í hóp rík-
ustu þjóða heims.
En því fór fjarri að Íslendingar
væru á einu máli um ágæti EES-
samningsins. Sjálfstæðisflokkurinn
var á móti samningnum í stjórnar-
andstöðu og boðaði í staðinn tvíhliða
fríverslunarsamning um fisk við
ESB. Allir vissu reyndar að hann
var ekki í boði. Eftir kosningar 1991
skipti flokkurinn um stefnu en
klofnaði samt í málinu við atkvæða-
greiðslu á Alþingi. Samningurinn
var efnislega að mestu frágenginn í
ríkisstjórnartíð Steingríms Her-
mannssonar (1988-91) með samn-
ingsumboði Framsóknar og Alþýðu-
bandalags. En fyrir alþingis-
kosningarnar 1991 snerust þessir
stjórnarflokkar harkalega öndverðir
við þessu stærsta máli ríkis-
stjórnarinnar.
Reyndar fóru þeir hamförum í
kosningabaráttunni gegn samn-
ingnum sem þeir fundu flest til for-
áttu. Helstu talsmenn þessara
flokka spáðu því að spænski flotinn
mundi leggja undir sig Íslandsmið;
að landið mundi fyllast af portú-
gölskum verkamönnum og að þýskir
auðkýfingar mundu kaupa upp lax-
veiðiár og óðul feðranna. Þeir harð-
svíruðustu fullyrtu jafnvel að landið
mundi á endanum glata nýfengnu
sjálfstæði sínu. Það þótti fréttnæmt
í útlöndum að umræður á Alþingi
um EES-samninginn tóku lengri
tíma en í þjóðþingum allra hinna að-
ildarríkjanna til samans – og reynd-
ar lengri tíma en sjálf kristnitakan
þúsund árum áður.
Lof og last
Eftir á, í ljósi reynslunnar, vilja
fæstir kannast við hrakspárnar og
landráðabrigslin. Steingrímur Her-
mannsson viðurkennir í ævisögu
sinni að kúvendingin í EES-málinu
fyrir kosningarnar 1991 hafi verið
stærstu mistökin á stjórnmálaferli
hans. Þau mistök hafa dregið langan
slóða á eftir sér í íslenskum stjórn-
málum. Alþýðuflokkurinn, sem einn
flokka stóð heill og óskiptur með
EES-samningnum frá upphafi til
enda, taldi sig ekki geta tryggt
samningnum brautargengi á Alþingi
í áframhaldandi vinstristjórn. Þar
með var Sjálfstæðisflokkur Davíðs
Oddssonar leiddur til valda. Allir
vita hvernig það fór að lokum.
Sú var tíð, á uppgangsárunum
fyrir og eftir aldamótin síðustu, að
flestir lofuðu og prísuðu EES-
samninginn sem burðarstoð íslensks
efnahagslífs. Þetta gilti líka um
flesta þá sem höfðu farið hamförum
gegn samningnum. Þá vildu hins
vegar flestir þessa Lilju kveðið hafa.
Það gilti ekki síst um fyrrverandi
andstæðinga sem sögðu að samn-
ingurinn væri svo góður að við
þyrftum ekki að ganga í Evrópu-
sambandið.
Eftir hrunið 2008 breyttist þetta
enn í huga margra. Þá sögðu menn
sem svo að ef EES-samningurinn
hefði ekki opnað allar gáttir fyrir
frjálst flæði fjármagns til og frá
landinu hefðum við kannski getað
forðast hrunið. EES-samningurinn
hefði opnað allt upp á gátt. Með öðr-
um orðum að lög og reglugerðir Evr-
ópusambandsins um fjármála-
stofnanir og fjármálamarkaði, sem
innleiddar hefðu verið á Evrópska
efnahagssvæðinu árið 1999, hefðu
ekki dugað þegar á reyndi.
Sömu mönnum vefst gjarnan
tunga um tönn þegar á það er bent
að Noregur innleiddi sömu reglur og
við. Samt varð ekkert hrun í Noregi.
Sömu reglur en ekkert hrun. Hvers
vegna ekki? M.a. vegna þess að
norski Seðlabankinn setti þann
fyrirvara varðandi lágmarkstrygg-
ingu sparifjáreigenda að hún gilti að-
eins um innistæður í norskum krón-
um. Þetta þýddi að norskir bankar
ráku ekki útibú í útlöndum á ábyrgð
norska tryggingasjóðsins, heldur
dótturfyrirtæki með bankaleyfi og
undir eftirliti og á ábyrgð gistiríkja.
Þess vegna var t.d. ekkert Icesave í
Noregi. Veldur hver á heldur.
Langlífi?
EES-samningurinn hefur reynst
vera mun langlífari en við, sem að
honum stóðum í upphafi, gerðum ráð
fyrir. Í okkar huga var hann brúar-
smíð sem átti að brúa bil í sögulegri
þróun. Reynslan hefur kennt okkur,
rétt einu sinni enn, að skýst þótt
skýrir séu. Á 20 ára afmælinu frá
gildistöku, þ.e. á árinu 2014, efndu
stjórnvöld í Noregi og Lichtenstein
til viðamikillar rannsóknar á reynsl-
unni af EES-samningnum. Hinum
lærðu skýrsluhöfundum bar saman
um að efnahagslegur ávinningur
samningsins fyrir aðildarríkin væri
óumdeilanlegur og ómetanlegur. Án
aðildar að innri markaði ESB væru
EFTA-ríkin, sem eftir standa, í von-
lítilli stöðu. Þau ættu þá fárra ann-
arra kosta völ en að ganga í Evrópu-
sambandið.
Það hefur hins vegar orðið æ ljós-
ara á seinni árum að fullri aðild
fylgja alvarlegir ókostir, ekki síst
vegna skipulagsbæklunar peninga-
málasamstarfsins. Þess vegna er það
að þeir sem eru af ýmsum ástæðum
andstæðingar Evrópusambands-
aðildar líta með velþóknun á EES-
samninginn. Það er engin goðgá að
kalla EFTA-ríkin aukaaðila að
ESB. Þau njóta kostanna sem
fylgja aðild að innri markaðnum en
eru laus við meinta ókosti peninga-
málasamstarfsins og sameiginlegu
fiskveiðistefnunnar svo að dæmi
séu nefnd.
M.a.s. Bretar verða að íhuga það
vandlega eftir útgöngu sína úr
ESB hvort EFTA-aðild – og þar
með aðild að innri markaðnum –
leysi þann efnahagsvanda sem þeir
ella standa frammi fyrir. En það
vefst fyrir gamla stórveldinu að
sætta sig við þá skerðingu á full-
veldi sem EFTA-aðild hefur nú-
orðið í för með sér. Það getur vaf-
ist fyrir gömlum nýlenduherrum
að sætta sig við að fá megnið af
löggjöf sinni um efnahags- og við-
skiptamál í tölvupósti frá útlönd-
um án þess að eiga þar nokkurn
hlut að máli. En það hefur hingað
til ekki vafist fyrir smáþjóðum eins
og Noregi, Íslandi og Lichtenstein.
Kannski líta þær á fullveldisskerð-
inguna sem fórnarkostnað fyrir að-
lögun að viðskiptaháttum í hnatt-
væddum heimi. Og heimastjórnin í
Skotlandi hefur formlega lýst því
yfir að innganga í EFTA, og þar
með aðild að innri markaði ESB,
sé einn þeirra valkosta sem sjálf-
stætt Skotland stæði frammi fyrir
– eftir Brexit.
Evrópusambandið er nú um
stundir í tilvistarkreppu sem ekki
er séð fyrir endann á. Það er því
ekki í stakk búið til að taka við nýj-
um aðildarríkjum í náinni framtíð.
Það þýðir að EES-ríkin þrjú, Nor-
egur, Ísland og Lichtenstein,
munu að óbreyttu halda dauða-
haldi í EES-samninginn. Hann
mun reynast þeim haldreipi enn
um hríð. Og kannski Skotland – og
jafnvel Færeyjar og Grænland –
bætist brátt í hópinn. Hver veit?
EES aldarfjórðungi síðar –
bráðabirgðaúrræði eða framtíðarlausn?
Eftir Jón Baldvin
Hannibalsson »EES-samningurinn
hefur reynst vera
mun langlífari en við,
sem að honum stóðum í
upphafi, gerðum ráð
fyrir.
Jón Baldvin
Hannibalsson
Höfundurinn leiddi af Íslands hálfu
samningana um EES við Evrópusam-
bandið á árunum 1989-’94.
Boðahlein 22, Hafnarfirði
LAUST STRAX. Mjög gott 59,7 fm raðhús, miðjuhús í þriggja
raðhúsa lengju við DAS í Hafnarfirði. Hentar sérlega vel fyrir
einstakling 60 ára eða eldri.
Allar nánari upplýsingar veitir Brynjólfur Jónsson hagfr. og
lögg. fasteignasali í síma 511-1555 og 898-9791.
Opið hús í dag kl. 17.00 til 18.00
Opið
hús