Morgunblaðið - 29.03.2019, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. MARS 2019
EES-samningurinn
var samþykktur á Al-
þingi árið 1993 með 33
atkvæðum gegn 23, en
sex þingmenn sátu hjá,
þar á meðal helmingur
þingflokks Framsóknar
og þrír sjálfstæð-
ismenn. Samtök um
óháð Ísland söfnuðu
undirskriftum 34.378
kosningabærra manna
gegn samningnum og
afhentu þær Salóme Þorkelsdóttur
þá forseta Alþingis. Jafnframt beind-
ust áskoranir að Vigdísi forseta um
að hún skrifaði ekki undir lögin um
EES, þannig að málið færi í þjóð-
aratkvæðagreiðslu eins og ítrekað
hafði verið krafist innan og utan
þings. Vigdís varð ekki við þeirri
áskorun, en ljóst var að hún tók málið
nærri sér og íhugaði að segja af sér
embætti af þessu tilefni (Mbl. 9. júlí
1996). Skömmu áður, eða 1992, hafði
EES-samningurinn farið í þjóð-
aratkvæði í Sviss og verið felldur, og
enn býr Sviss að þeirri niðurstöðu.
Í febrúar 1992 flutti ég á Alþingi
tillögu til þingsályktunar „Um EES-
samning og íslenska stjórnskipan“.
Meðflutningsmenn að tillögunni voru
Steingrímur Hermannsson, Anna
Ólafsdóttir Björnsson og Ólafur
Ragnar Grímsson. Þar sagði í upp-
hafi:
Alþingi ályktar að setja á fót nefnd
sex sérfróðra manna sem athugi
hvort aðild að evrópsku efnahags-
svæði í því formi sem fyrir liggur í
samningsdrögum nú eða síðar brjóti
með einhverjum hætti gegn íslenskri
stjórnskipun eða hvort gera þurfi
breytingu á stjórnarskrá lýðveldisins
vegna fyrirhugaðs EES-samnings.
Tillögunni var að umræðu lokinni
vísað til utanríkismálanefndar, þar
sem ekki reyndist
meirihluti fyrir af-
greiðslu hennar. Nú er
það löngu viðurkennt af
fjölda sérfróðra að
EES-samningurinn
eins og frá honum var
gengið af Alþingi 1993
hafi þá þegar verið á
gráu svæði gagnvart
stjórnskipun okkar og
síðan ítrekað brotið
gegn henni eins og hann
hefur þróast. Nú brenn-
ur á þingi og þjóð svo-
nefndur orkupakki 3, og
honum tengist spurningin hvort nú sé
ekki mælirinn fullur.
Furðuleg fréttatil-
kynning ráðherra
Hinn 22. mars sl. sendu utanríkis-
ráðuneytið og atvinnuvega- og ný-
sköpunarráðuneytið frá sér frétta-
tilkynningu með fyrirsögninni:
„Ríkisstjórnin samþykkir að leggja
þriðja orkupakkann fyrir Alþingi.“
Tilkynning þessi er hið furðulegasta
plagg, bæði margt af því sem þar
kemur fram og þó enn frekar valið
úrtak með tilvitnunum í lögfróða um-
sagnaraðila, þar sem ekki er hálf saga
sögð af aðvörunum þeirra og fyr-
irvörum, sérstaklega lögmannanna
Friðriks Árna Friðrikssonar og Stef-
áns Más Stefánssonar. Svo langt er
gengið í gyllingu á ágæti vænt-
anlegrar tillögu ríkisstjórnarinnar að
staðhæfa eftirfarandi: „Um er að
ræða orkupakka á íslenskum for-
sendum. Hann er tekinn upp í ís-
lenskan rétt á þeirri forsendu að Ís-
land er ekki tengt við raforkumarkað
ESB.“
Þegar þessi fullyrðing er borin
saman við álitsgerð nefndra lög-
manna sem skiluðu hinn 19. mars sl.
álitsgerð um „stjórnskipuleg álitamál
tengd framsali ríkisvalds til stofnana
ESB/EFTA vegna þriðja orkupakka
ESB“ kemur í ljós hve óheiðarlega er
hér gengið til verks. Í stað þess að
birta álitsgerðir lögmannanna sem
lágu á borði ráðherra dögum áður en
málið var borið upp til afgreiðslu í
ríkisstjórn eru umsagnir þeirra með
fjölda aðvarana og álitaefna um orku-
pakka 3 faldar fyrir þingmönnum og
almenningi.
Enn á að skauta framhjá
stjórnarskránni
Utanríkisráðherra ætlar Alþingi
samkvæmt ofangreindu að innleiða
orkupakka 3 með þeim fyrirvara að
viðkomandi bindandi reglur hans
komi ekki til framkvæmda nema
þingið heimili lagningu sæstrengs til
raforkuflutnings frá Íslandi og „þá
þarf jafnframt að taka á nýjan leik af-
stöðu til þess hvort reglurnar stand-
ist stjórnarskrá“. Með þessu á að
læða í gegn staðfestingu Alþingis á
orkupakka 3, sem augljóslega stríðir
gegn stjórnarskrá lýðveldisins og
óumdeilanlega yrði virkur ekki síðar
en með lagningu sæstrengs. Um þá
framkvæmd á síðan orrustan að snú-
ast, ef ekki yrði þá þegar búið að
breyta stjórnarskránni.
Friðrik og Stefán Már minna á það
í álitsgerðinni að „það er réttur EES/
EFTA-ríkjanna samkvæmt EES-
samningnum að neita upptöku gerða í
EES-samninginn og eftirfarandi inn-
leiðingu á viðkomandi gerðum …
Slíkt kallar hins vegar á sáttameðferð
á vettvangi sameiginlegu EES-
nefndarinnar“. (s. 38) Þeir benda
jafnframt á annmarka á boðuðum
fyrirvara vegna sæstrengs: „Þessi
lausn er þó ekki gallalaus.“ Lög-
mennirnir taka fram (s. 24) að hygg-
ist Alþingi aflétta fyrirvara við fyr-
irliggjandi ákvörðun sameiginlegu
EES-nefndarinnar frá 5. maí 2017
„ber þinginu m.a. að gæta að því,
hvort þær ESB-gerðir, sem ákvörð-
unin tekur til, samræmist stjórn-
arskrá lýðveldisins Íslands nr. 33/
1944“. Þótt sæstrengur sé enn ekki til
staðar „breytir það því þó ekki, að
þriðji orkupakkinn verður ekki tek-
inn upp í íslenskan landsrétt nú nema
hann standist stjórnarskrána“.
Ákvörðun Alþingis um að innleiða
þriðja orkupakkann í landsrétt verð-
ur „að miðast við þá forsendu að
grunnvirkjum yfir landamæri verði
komið á fót hér á landi …“ (s. 24). –
Lögmennirnir vekja jafnframt at-
hygli á, að við undirritun EES-
samningsins hafði þáverandi Róm-
arsamningur engin sérstök ákvæði
haft að geyma um raforku. Því sé
álitamál, hvort unnt sé að taka vald-
heimildir á því sviði upp í EES-
samninginn án samsvarandi breyt-
inga á honum sjálfum (s. 9). Í þessu
samhengi er mjög athyglisverð um-
fjöllun þeirra um dóm EFTA-dóm-
stólsins gagnvart Noregi í svonefndu
Heimfallsmáli (s. 10). Þar var tekist á
um það, hvort ákvæði norskra laga
um vatnsréttindi féllu utan við gild-
issvið EES-samningsins, eins og
Norðmenn héldu fram, en þeirri rök-
semd þeirra var hafnað.
Orkupakkinn og yfir-
þjóðlegar valdheimildir
Með tilskipun 96/92/EB um fyrsta
orkupakkann, sem varð hluti EES-
samningsins 1999, var kveðið á um
samkeppni í raforkuvinnslu. Þá sótti
Ísland um og fékk undanþágu á
grundvelli þess að hér væri lítið og
einangrað kerfi. Þessi undanþágu-
heimild var víðtæk og bauð upp á að
sótt yrði um ýmsar fleiri efnislega
mikilvægar undanþágur frá ákvæð-
um pakkans. Á það var hins vegar
ekki látið reyna af Íslands hálfu held-
ur var orkupakki 2 innleiddur hér að
fullu vegna hugmynda um að koma
hér á samkeppnismarkaði fyrir raf-
orku. Þegar svo kom að orkupakka 3
og reynt var að fá tilteknar und-
anþágur strandaði það m.a. á van-
rækslu og fyrri ákvörðunum ís-
lenskra stjórnvalda. „Sambands-
stofnunin“ ACER (sbr. reglugerð
713/2009) er ótvírætt yfirþjóðleg
stofnun með afar víðtækar heimildir,
hefur m.a. vald til að taka lagalega
bindandi ákvarðanir á ýmsum til-
teknum sviðum, „sem vekja spurn-
ingar um hvort viðkomandi ákvæði
reglugerðarinnar standist stjórn-
arskrá …“ (s. 20 í álitsgerð lög-
manna). Eftirlitsstofnun EFTA
(ESA) hefur hér vissu hlutverki að
gegna í samvinnu við ACER, en lög-
mennirnir vekja sérstaka athygli á
ráðandi hlutverki ACER í þeim sam-
skiptum (s. 22-23).
Átakamál um framtíð og
þjóðarhagsmuni
Málið sem ríkisstjórnin nú hyggst
knýja Alþingi til að samþykkja á gal-
opnum forsendum og gegn ákvæðum
stjórnarskrár okkar varðar yfirráð
yfir náttúruauðlindum, íslenskum
fallvötnum, nýtingu þeirra og vernd-
un. Það er hliðstætt spurningunni um
hvort afhenda ætti útlendingum sjáv-
arauðlindir okkar. Sótt er að Lands-
virkjun með einkavæðingu í huga og
fyrirtæki eins og HS Orka og Arctic
Hydro kemba nú landið undir merkj-
um smávirkjana, með góðfúslegu
leyfi Orkustofnunar. Þessir aðilar
leggjast nú bak við tjöldin fast á sveif
með hagsmunaöflum, innlendum og
erlendum, um að tengja Ísland við
orkumarkað Bretlands og megin-
landsins. Íslensk náttúra og almenn-
ingur greiða reikninginn með stór-
hækkuðu raforkuverði og umturnun
á friðsælum dölum og heiðum, sem
sloppið hafa við umrót virkjana fram
að þessu. Hvað segir íslensk æska og
kjörnir alþingismenn um slíka
framtíðarsýn?
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Lögmenn: Þótt sæ-
strengur sé enn ekki
til staðar verður orku-
pakki 3 „ekki tekinn upp
í íslenskan landsrétt nú
nema hann standist
stjórnarskrána“.
Hjörleifur
Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Afhendum ekki ESB völdin yfir
íslenskum auðlindum með orkupakka 3
Það er metið svo í
geðlækningum að þegar
milljón prósent menn
kaupa knattspyrnufélag
eða stofna flugfélag séu
viðkomandi komnir á
hættustig mik-
ilmennskubrjálæðis. Sú
hætta beinist ekki að
milljón prósent mönn-
unum heldur að því
samfélagi, þar sem þeir
safna sínum prósentum.
Rekstur knattspyrnufélags er
raungerð leikjafræði. Oftar en ekki
endar hver leikur með sigri annars
liðsins. Endurteknir tapleikir leiða til
þess að liðið fellur um deild og er ekki
talið þess vert að taka þátt í leik bestu
liða. Sérhvert knattspyrnulið aðlagar
leik sinn að andstæðingi sínum.
Hnefaleikar er einnig leikjafræði þar
sem niðurstaðan getur orðið það sem
kallað er „Game of Chicken“, það er
að báðir keppendur falla í valinn.
Rekstur flugfélaga er um margt
svipaður rekstri knattspyrnufélags.
Þar heitir keppni bestu liða sam-
keppni. Stundum er það svo að nið-
urstaðan verður „Game of Chicken“.
Öll flugfélög á markaði skaðast, sum
falla.
Sennilega hafa vel á annað hundrað
flugfélög í Evrópu orðið gjaldþrota frá
því flugrekstur var gefinn frjáls í Evr-
ópu seint á síðustu öld. Svipaða sögu
er að segja frá Bandaríkjunum þar
sem vagga flugsins stendur. Gömul og
ný flugfélög hafa horfið af sjónarsvið-
inu.
Stjórnvald í flugmálum
Öll lönd eru með sérstakt stjórn-
vald í flugmálum. Flugmál eru talin til
grunninnviða í þessum
löndum.
Vagga flugsins var í
Bandaríkjunum. Þar
eru eðlilegar og ótrufl-
aðar flugsamgöngur
taldar til þjóðar-
öryggis. Bandaríkja-
forseti getur skipað
flugmönnum hjá
stærstu flugfélögum
þar í landi að láta af
verkföllum og hefja
störf, vegna þjóðarör-
yggis.
Í Bandaríkjunum er
starfandi flugmálastjórn, „Federal
Aviation Administration, FAA“, og
til hliðar við bandarísku flug-
málastjórnina starfar rannsókn-
arnefnd samgönguslysa, „National
Transportation Safety Board,
NTSB“.
Það er svipað fyrirkomulag á
stjórn flugmála og slysarannsóknum
hér á landi. Og ekki aðeins hér á
landi, því með aðild að „evrópska
efnahagssvæðinu“ og sameiginlegum
markaði í Evrópu hefur Ísland lög-
tekið samræmingarverk Evrópusam-
bandsins í samgöngu- og flugmálum.
Samræmingin hér á landi byggist
á neytendavernd. Neytendaverndin
nær til flugöryggis og þess að neyt-
endur komist ferða sinna fyrir far-
gjöld, sem farseðlar hafa verið keypt-
ir fyrir. Neytendur eru lánveitendur
flugfélaga. Það er algengt að flug-
félög hafi innheimt flugfargjöld
næstu tveggja mánaða án þess að
hafa veitt þjónustuna, en hafa tekið á
sig skuldbindingu til að veita þjón-
ustuna.
Skilyrði þess að fá flugrekstrar-
leyfi útgefið hjá flugmálastjórn, sem
hér á landi heitir Samgöngustofa, er
að viðkomandi flugrekandi geti rekið
flugfélagið í þrjá mánuði án þess að
afla tekna.
Laust fé og veðandlag
Þannig er flugfélag ekki ólíkt
banka; greidd fargjöld eru innlán. Til
þess að standa við skuldbindingar
þurfa bankar og flugfélög laust fé. Því
eru það fyrstu skilaboð til viðtakandi
forstjóra flugfélags frá fráfarandi for-
stjóra: „Sjáðu til þess að eiga alltaf
gnógt lausafjár.“ Þetta lausafé þarf
einnig að eiga til að geta staðið við
skuldbindingar vegna lána og leigu á
flugvélum. Flugvélar eru gott veð.
Það er ekki eins og frystihús á Rauf-
arhöfn, það er alltaf á Raufarhöfn.
Það er hægt að vörslusvipta flugvél
og færa hana á milli staða. Færanlegt
veðandlag! Í því felst vernd lánveit-
andans, og það tryggir hagstæð lán,
ef flugrekandi er á annað borð á vetur
setjandi.
Það er einnig nauðsynlegt að eiga
fyrir viðhaldi og nauðsynlegu eftirliti
eins og frekast er krafist til að
tryggja öryggi farþega. Það er neyt-
endavernd á sama hátt og krafa um
að flugfélag geti veitt farþegum þjón-
ustu með flugi, eins og farseðill kveð-
ur á um.
Býsnavetur
Það hefur verið fróðlegt að fylgjast
með WOW Air í vetur. Búið er að fara
í marga hringi í samningum um kaup
og endurskipulagningu á fjárhag fé-
lagsins. Fyrst er Icelandair hf. boðið
að borði og félagið segir „nei takk“.
Svo er bandarískum flugrekanda í
Evrópu boðið að borði í flóknar við-
ræður sem tóku þrjá mánuði og sá
segir einnig „nei takk“, nema til komi
meðgjöf frá íslenskum skattgreið-
endum. Enn er Icelandair hf. boðið að
borði og eftir þrjá daga segir félagið
aftur „nei takk“. Sennilega hefur
kássan úldnað í millitíðinni.
Þá koma eigendur verðlausra
skuldabréfa og bjóða upp í dans. Sá
sem vill dansa þarf að greiða fimm
milljarða til að félagið verði rekstr-
arhæft. Og að hin verðlausu skulda-
bréf í formi hlutafjár verði að „pen-
ing“.
Trúverðugleiki í tilboði
Spurningin sem milljarðamæring-
urinn þarf að fá svar við er: „Hver er
viðskiptavildin?“ Viðskiptavild er nú-
virði framtíðarhagnaðar umfram eðli-
lega ávöxtunarkröfu og efnislegar
eignir ef einhverjar væru. Það liggur
fyrir að skuldir WOW Air virðast yfir
tuttugu milljarðar. Hvernig hafa þær
skuldir orðið til nema vegna tap-
rekstrar? Ekki eru til efnislegar eign-
ir í fyrirtækinu. Við spár um framtíð-
arhagnað má oft hafa nokkra hliðsjón
af fortíðarhagnaði.
Er tilboðið til milljarðamæringsins
trúverðugt, og samanburðarhæft við
aðra kosti fyrir ódrukkinn millj-
arðamæring?
Ósjálfbær rekstur
Ósjálfbær rekstur hefur ekki já-
kvæð áhrif á landsframleiðslu. Þegar
ósjálfbær rekstur hverfur vex lands-
framleiðsla. Þegar hinn ósjálfbæri
rekstur er hættur að gleypa gjaldeyri
í taphít, þá styrkist gengi íslensku
krónunnar.
Samgöngustofa
Hvar er neytendavernd Sam-
göngustofu? Skilyrði flugrekstrar-
leyfis er að flugrekstraraðili geti
staðið við skuldbindingar sínar í
framtíð, til þriggja mánaða. Hve
mikið svigrúm ætti Samgöngustofa
að veita til fjárhagslegrar endur-
skipulagningar? Á það svigrúm eng-
an enda að taka? Hvernig geta sam-
töl við erlendan flugrekstraraðila
staðið í þrjá og hálfan mánuð án þess
að það skili annarri glóru en þeirri að
óska eftir ríkisábyrgð án nokkurra
trygginga.
ISAVIA
Er ISAVIA fjármálafyrirtæki?
Stundar ISAVIA lánastarfsemi? Á
hvaða lagagrunni starfar þetta fjár-
málafyrirtæki? Er fyrirtækið eftir-
litsskylt hjá Fjármálaeftirliti? Á að
vista alla starfsemi ISAVIA undir
Bankasýslu ríkisins vegna þess að
fyrirtækið hegðar sér eins og fjár-
festingarbanki? Meðal annars með
ímynduðum haldsrétti á eignum
þriðja aðila fyrir skuldum WOW Air.
Ef allt fer á versta veg tapast út-
lán ISAVIA. Í aðalfundarræðu sinni
hótaði forstjóri fyrirtækisins því að
skilvísir viðskiptavinur skyldu greiða
fyrir vanskilamenn. Heiðvirðir við-
skiptavinir greiða ekki fyrir óreiðu-
menn.
Ó hvað veraldarvirðing er völt og
svipul að reyna.
ISAVIA veitir þjónustu í flug-
leiðsögu, rekstri flugvalla og aðstöðu
í flugstöð. Ætla má að ISAVA skuli
gæta jafnræðis milli kaupenda þjón-
ustu. Það er hlutverk fjármála-
fyrirtækja að lána. Nema bankar
taki að sér flugleiðsögu.
Heilbrigð skynsemi
Hvenær ætla Samgöngustofa og
ISAVIA að hætta að misbjóða heil-
brigðri skynsemi landsbúans? Það
skapar fátækt að halda svona rugli
áfram. Maðkflugan er kanarífugl ör-
eigans. Ef til vill eignast þjóðin að-
eins maðkflugur en engar flugvélar!
Nóttin langa í flugrekstri
Eftir Vilhjálm
Bjarnason » Þá koma eigendur
verðlausra skulda-
bréfa og bjóða upp í
dans. Sá sem vill dansa
þarf að greiða fimm
milljarða til að félagið
verði rekstrarhæft.
Vilhjálmur
Bjarnason
Höfundur var alþingismaður.