Skessuhorn - 08.06.2000, Blaðsíða 7

FIMMTUDAGUR 8. JUNI 2000
7
Allnokkrar umræður hafa orðið
um kröfugerð Þjóðlendunefhdar
fyrir hönd fjármálaráðuneytisins,
hvað varðar uppsveitir Ames-
sýslu. Þar krefst Þjóðlendu-
nefnd þess að allir afréttir og
meiri eða minni hluti flestra
fjalljarða á svæðinu verði úr-
skurðaðir sem þjóðlendur og þar
með í eign íslenska ríkisins.
Forsaga málsins er sú að á und-
anfömum áratugum hafa fallið
nokkrir dómar sem varða eignar-
hald á afiréttum og öðmm svæð-
um til fjalla hér og hvar um land-
ið. Þar hefur víða farið svo að
landsvæði, sem bændur ýmist
töldu sína eign eða upprekstrar-
félaga hafa verið dæmd ríkinu,
eða talið að um land með mjög
óvisst eignarhald sé að ræða.
Þetta var álitið skapa réttaró-
vissu, sem ekki væri búandi við.
Því var það að snemma árs 1998
voru sett „Lög um þjóðlendur og á-
kvörðun marka eignarlanda, þjóð-
lendna og affétta" (Nr. 58/1998.)
Lögunum er ætlað að eyða áður-
nefndri réttaróvissu um eignarhald
á hálendissvæðum landsins. Til
þeirra hluta var sett á stofn svoköll-
uð „Obyggðanefnd" og heyrir hún
undir forsætisráðherra. Nefhd þessi
hefur þríþætt hlutverk:
1. Að kanna og skera úr um hvaða
land telst til þjóðlendna og hver séu
mörk þeirra og eignarlanda (þ.e.
landsvæða í einkaeign).
2. Að skera úr um mörk þess hluta
þjóðlendu sem nýttur er sem afrétt-
ur (til sumarbeitar fyrir búfé).
3. Að úrskurða um eignarréttindi
innan þjóðlendna.
Ætlast er til að Obyggðanefnd
taki þannig fyrir með skipulegum
hætti þann hluta landsins sem
starfssvið hennar nær til og ljúki
þeirri umfjöllun fyrir árið 2007.
Hingað til hefur verklagi verið
þannig háttað að Óbyggðanefnd
tilkynnir hvaða svæði hún hyggist
úrskurða um hverju sinni. Þeir,
sem telja sín eignarlönd innan
þeirra svæðismarka eiga að lýsa
kröfum sínum um eignarhald fyrir
Obyggðanefndinni innan ákveð-
inna tímamarka. A sama hátt á fjár-
málaráðuneytið (fyrir hönd ríkis-
sjóðs) að lýsa sínum kröfum um
stærð og mörk þjóðlendna. Til þess
að annast þá kröfugerð skipaði fjár-
málaráðherra sérstaka nefind, sem
ýmist er kölluð Kröfúnefhd ríkisins
eða Þjóðlendunefnd. Hér verður
nafnið Þjóðlendunefnd notað.
(Rétt er að geta þess að samkvæmt
lendunefhd héðan í frá að birta sín-
ar kröfur á undan öðrum aðilum,
svo skýrt sé strax í upphafi hverjir
þurfi að gera gagnkröfur þar á
móti.)
Þegar svo Þjóðlendunefnd birti
kröfur sínar um þjóðlendumörk í
uppsveitum Arnessýslu blöskraði
ýmsum hve nærri byggð sú lína lá
og hve lítils nefhdin virti þinglýst
og viðurkennd landamerkjabréf
margra þeirra jarða, sem í hlut eiga.
Sýndist ýmsum að þarna stefndi í
stórfellda eignaupptöku án nokk-
urra bóta. Hafa stór orð og þung
fallið af þessu tilefni. Þess verður
þó að gæta að kröfugerðin sem slík
skapar ríkinu engan rétt. Enn er
ófallinn úrskurður Obyggðanefnd-
ar, sem meta skal kröfur beggja að-
ila og fella síðan þann úrskurð, sem
nefndin telur réttan. Og hver sá,
sem telur á sinn rétt gengið með úr-
skurðinum á þess kost að höfða
einkamál til breytinga á honum
innan 6 mánaða frá birtingu úr-
skurðar.
Yfirlit um skilgreiningar
og röksemdir
Gera verður ráð fyrir að fljótlega
muni Obyggðanefhd taka svæði á
Vesturlandi til athugunar og úr-
skurðar. Því hljóta ýmsir vestlend-
ingar að velta fyrir sér hvar ríkis-
valdið vilji draga svokallaða þjóð-
lendulínu um okkar slóðir og hvaða
rök Þjóðlendunefnd leggi fram
skoðunum sínum til stuðnings.
I apríl síðastliðnum gaf Sunnlenska
Fréttablaðið út mjög vandað auka-
blað um þessi mál, þar sem um þau
er fjallað frá ýmsum hliðum.
Meðal annars gerir Þóra Þórarins-
dóttir, blaðamaður, þar góða grein
fyrir kröfum og rökstuðningi Þjóð-
lendunefndar. Undirritaður hefur
reynt að draga meginefhi greinar
hennar saman í sem styst mál og
langar til að birta það til fróðleiks
þeim, sem áhuga kynnu að hafa.
Hér koma fyrst þau atriði, sem
Þjóðlendunefnd notar til að skil-
greina hvað þjóðlenda sé.
I. Það land sem ekki var numið til
eignar á landnámsöld er yfirleitt
flokkað sem þjóðlenda. Einnig það
land, sem þá var numið en
lagðist síðar í eyði. Nefhdin telur að
við eyðingu
byggðar hafi
einkaeignar-
réttur fallið
niður. (Sjá kröfugerð fyrir Afrétt
Flóa og Skeiðamanna
varðandi Þjórsárdal. Þar sem
landnámslýsingar eru óglöggar
túlkar Þjóðlendunefnd sjálf þau at-
riði, sem óljós þykja. Sjá norður-
mörk landnáms Eyfröðar ins gamla
í ofanverðum Biskupstungum.
Einnig tekur nefndin fram að allan
vafa um hvort land hafi verið numið
í öndverðu, skuli túlka
landnámi í óhag.)
2. Nefndin álítur öll þau svæði, sem
nýtt eru sem afréttur og smöluð
sameiginlega í samræmi við fjallskil,
vera þjóðlendur. (Vitnað er í
Jónsbók og bent á að eigandi skuli
smala sitt land, en allt annað land
sé smalað sameiginlega af fjallskila-
stjórn).
3. Nefndin telur einnig að greina
megi sundur eignarlönd og afrétt-
arlönd í þjóðlendu efrir nýtingu
þeirra. Eignarlönd séu nýtt
allt árið til búrekstrar en afréttir til
sumarbeitar. (Sjá kröfugerð um
þjóðlendulínu í Hrunamanna-
hreppi. Þar liggur línan í gegn um
landsvæði nokkurra fjalljarða í
hreppnum. Þá hluta jarðanna telur
Þjóðlendunefnd ekki geta verið í
heilsársnotkun og því sé um afrétti
að ræða „og þá einkaafrétti, því
aðrir virðist ekki gera kröfu til land-
anna.“ (Þarna virðist Þjóðlendu-
nefnd búa til hugtakið „Einkaaf-
réttur" til þess að nota um þann
hluta bújarða, sem ekki eru nýttir
sem afréttir, en nefndin vill samt
flokka undir þjóðlendu.
4. Þá álítur þjóðlendunefnd að
gróðurfar og landkostir ráði miklu
um hvort land teljist heimaland eða
afréttur og að hæð lands yfir sjó sé
nokkuð góður mælikvarði á hvor
tveggja. Því er þjóðlendulína allvíða
dregin eftir ákveðnum hæðarlínum,
en misjafnt er þó við hvaða hæð er
miðað, og fer það væntanlega eftír
aðstæðum á hverju svæði. (Til
dæmis um þetta má nefna að Þjóð-
lendunefnd byggir skilgreiningu
þjóðlendulínu í Hrunamanna-
hreppi að mestu leyti á hæðarlínum
og telur að með því móti sé unnt að
greina heimalönd ffá sumarbeiti-
löndum).
Rökstuðningur
Þj óðlendunefndar
Víða dregur Þjóðlendunefnd
kröfulínu sína óháð gildandi landa-
merkjabréfum og þinglýstum eign-
arheimildum. Þá gerir hún
óumdeilanlega hafa eitt sinn verið
háð beinum eignarrétti. Þessar
kröfur sínar rökstyður hún með
ýmsum hætti og virðist þar helst
styðjast við eftirtalin atriði:
Varðandi landamerkjabréf.
Skoðun Þjóðlendunefndar er að
landamerkjabréf sé í eðli sínu samn-
ingur milli aðila og gildur um þau
merki, sem samningsaðilar eigi að-
ild að. Einhliða gerð merkjalýs-
ing eða lýsing án samþykkis rétts
aðila veiti engan rétt. Landa-
merkjabréf jarðanna hafi ekkert um
mörk heimalanda við óbyggðir að
segja, enda hefði ekki þurft að
stofna til þessa máls og skipa O-
byggðanefnd, ef landamerkjabréf
væru heimild um þjóðlendumörk,
jafnvel þótt þinglýst séu. Fyrst og
fremst skilgreini landamerkjabréfið
takmörk nýtingarréttar að landi og
landamerkjabréf séu jafnt til fyrir
jarðir sem affétti innan þjóðlendna.
Yfirleitt virðist landamerki jarða
eða afrétta við óbyggðir vera geð-
þóttaákvarðanir eigenda og aldrei
undirrituð af gagnaðila, enda hann
ekki til á þeim tíma og ekki fyrr en
lög eru sett um þjóðlendur.
Þinglýsingar.
Þjóðlendunefnd bendir á að eng-
inn geti aukið réttindi sín með því
að þinglýsa meiru en hann á.
Þinglýsing heimildaskjals um fast-
eign sé lagaskylda tíl að tryggja ör-
yggi í viðskiptum. Því auki þing-
lýsing landamerkjabréfs ekki gildi
þess umfram það sem efhi og undir-
skriftír annarra aðila gefi tilefni til.
Brottfall beins eignarréttar.
Þjóðlendunefnd heldur því fram
að þó svo að stofnast hafi til beins
eignarréttar á landi þá falli sá réttur
niður við eyðingu byggðar á svæð-
inu, (sjá Þjórsárdal) ef ekki er hægt
að sýna fram á órofið samhengi við
fluming eignarheimildanna.
Sönnunarskylda.
Þjóðlendunefnd telur að þar sem
ríkið njóti sjálfkrafa grunneigna-
réttar að öllu landi, sem enginn geti
sannað beinan eignarrétt á, þá verði
allir aðrir aðilar að sanna sinn rétt
til eignarlands. Þá sé ljóst að
krefjast verði sterkari sannana um
eignarrétt yfir landi hátt
til fjalla en gera
þyrfri nær byggð.
Þorsteimi Þorsteinsson Skálpastöðum
Stjómsýsluleg rök.
Þjóðlendunefhd telur að einnig
beri að taka tillit til nútímaviðhorfa
réttarþjóðfélags. Líta skuli til
þess grundvallaratriðis að ríki sé ó-
hugsandi nema það eigi landið und-
ir sér og frumeignarréttur á landi sé
ávallt á hendi ríkisheildarinnar, en
einkaeignarréttur sé innan þeirra
marka, sem beinar sannanlegar
heimildir verði leiddar að. Verði
íslenska ríkinu ekki úrskurðaður
grtmneignarréttur að affétmm og
fjalllendi ofan byggða sé spurning
hvort rúm sé fyrir ríkishugtak hér á
landi.
Að lokum
Hér að ofan hef ég reynt að gera
grein fyrir skilgreiningum og rök-
stuðningi Þjóðlendunefndar.
Efrir er að sjá hver úrskurður O-
byggðanefndar verður. Fyrsti
málflutningur aðila fyrir þeirri
nefnd verður í Valhöll á Þingvöllum
dagana 13. - 15. júní og fjallar um
Þingvallahrepp. Síðan verður á-
fram haldið ausmr sýsluna og er á-
ætlað að ljúka málflurningnum á
Hótel Flúðum um mánaðamótín
sept/okt. í haust. Þar verður fjall-
að um afrétt Flóa- og Skeiðamanna.
Líklegt er að niðurstöður þessara
mála í Arnessýslu muni hafa mikil
áhrif á kröfugerð Þjóðlendunefhdar
varðandi önnur svæði. Þó svo að
allt sé enn í óvissu um hvernig þau
mál fara er freistandi að reyna að
giska á hvar línan verði dregin hér í
Borgarfirði þegar þar að kemur ef
svipaðar aðferðir verða notaðar og
lýst hefur verið hér að ofan. Það
verður efni í aðra grein, sem von-
andi birtist í næsta blaði.
Þorsteinn Þorsteinsson
|