Morgunblaðið - 18.05.2019, Blaðsíða 29

29
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. MAÍ 2019
Það hefur verið sorglegt
að fylgjast með athafnasemi
Alþingis að undanförnu við
að rýmka heimildir til fóst-
ureyðinga. Nú skal barns-
hafandi móðir geta án sér-
stakra skilyrða mælt fyrir
um eyðingu fósturs síns til
loka 22. viku meðgöngu.
Með þessu eru Íslendingar
komnir lengra fram í líf-
tíma fóstursins með þessi
mörk, heldur en nær allar
aðrar þjóðir í kringum okkur.
Sú var tíðin þegar rætt var um fóstureyð-
ingar að margir töldu að líf barns kviknaði
við getnaðinn. Eftir það ætti sér einungis
stað vöxtur á líkama og þroska. Voru þá
margir þeirrar skoðunar að ekki skyldi leyfa
fóstureyðingar nema við alveg sérstakar að-
stæður, svo sem ef ofbeldisverk hefði leitt til
þungunar eða móður og barni væri alvarleg
hætta búin af meðgöngu. Svona tal-
ar enginn lengur. Persónulegt frelsi
barnshafandi konu er ekki talið
leyfa það. Það á þannig að falla
undir persónulegt frelsi að fá án
skilyrða að deyða líf sem kviknað
hefur ef óskir móður falla í þá átt.
Þrátt fyrir þetta voru óheftar
heimildir til að eyða fóstri fyrir
breytinguna miðaðar við miklu
skemmri líftíma þess en nú er orð-
ið, þar sem kvenfrelsisbaráttan,
eins og þetta er kallað, hélt áfram.
Í stjórnarskrá okkar er veitt sér-
stök vernd fyrir mannslíf. Þannig
segir í 2. mgr. 69. gr. hennar að í
lögum megi aldrei mæla fyrir um dauðarefs-
ingu. Spurning er hvenær líf manneskj-
unnar kvikni og öðlist þannig vernd, m.a. þá
sem þarna er kveðið á um? Mætti í lögum
mæla fyrir um dauðarefsingu fósturs sem
talið væri ógna lífi móður sinnar ef svo
stæði á að hún vildi ekki deyða fóstrið?
Dæmið er sjálfsagt ekki raunhæft en er
samt þess eðlis að vert er að leita fræðilegs
svars við þessu. Það ætti að vera til þess
fallið að auka skilning okkar á málefninu.
Hvort er verra?
Menn geta spurt sig hvort þeim þyki
verra að beita dauðarefsingum á hættuleg-
ustu stórglæpamenn eða svipta saklaus börn
lífi sem hafið hafa lífshlaupið, þó að ekki
hafi ennþá séð dagsljós. Þó að ég sé sjálfur
andvígur dauðarefsingum ætti ég ekki í
neinum vandræðum með að svara þessu fyr-
ir mig.
Í 21. gr. erfðalaga er svo að finna svofellt
ákvæði: „Barn, sem getið er, áður en arfleif-
andi fellur frá, tekur arf eftir hann, ef það
fæðist lifandi.“ Hér er ljóst að ófætt barn
getur átt réttindi, þó að þau séu bundin því
skilyrði að barnið fæðist lifandi.
Í ljós hefur komið að til er fólk sem telur
að leyfa eigi fóstureyðingu (miklu?) lengur
fram á líftíma fósturs en nú var ákveðið.
Sjálfur forsætisráðherra þjóðarinnar hefur
látið hafa eftir sér að hún styðji slík sjón-
armið. Kannski hún vilji leyfa eyðingu á
fóstri alveg fram að fæðingu, eins og sést
hefur að sumt fólk virðist vilja? Hvers
vegna að stoppa þar? Fyrr á tíð brugðust
konur við vandamálum sem þær stóðu
frammi fyrir vegna barnsfæðinga með því
að bera börnin út eftir fæðingu þeirra. Eng-
inn þarf að efast um erfið lífsskilyrði þeirra
kvenna sem til slíkra ráða gripu. Vilja ein-
hverjir taka upp sambærilega hætti nú? Til
dæmis forsætisráðherrann?
Nú til dags vita menn hvernig börn verða
til. Er ekki bara ráðlegt að þær konur, sem
ekki vilja eignast börn, beiti sjálfsákvörð-
unarrétti sínum þannig að ekki sé hætta á
að þær verði barnshafandi? Ég bara spyr.
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson »Kannski hún vilji leyfa eyð-ingu á fóstri alveg fram að
fæðingu, eins og sést hefur að
sumt fólk virðist vilja? Hvers
vegna að stoppa þar?
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er lögmaður.
Hvenær kviknar líf?
Sameining og samstaða er
yfirleitt talin til bóta. Slagorðið
„sameinaðir stöndum vér,
sundraðir föllum vér“ tengjum
við ósjálfrátt sögu Bandaríkj-
anna og Evrópu, hinna vest-
rænu lýðræðisríkja. Samstaðan
styrkir lönd heillar álfu og sam-
einingarkrafturinn er ótvíræður.
Það má segja um samstöðuna
líkt og um trúna, að hún getur
flutt fjöll.
Sameining og samruni stofn-
ana og fyrirtækja verður oftar en ekki til
þess að styrkja þau. Það hefur trúlega verið
í þeim anda sem ríkisstjórn Íslands og Al-
þingi ákváðu að ráðast í sameiningu sýslu-
mannsembætta í landinu árið 2015.
Átti ekki örugglega að bæta þjónustuna
við almenning, efla embættin og styrkja?
Og var það ekki meginmarkmið laganna að
„sýslumannsembættin verði miðstöðvar
stjórnsýslu ríkisins í héraði“? Raunin hefur
orðið allt önnur. Sýslumenn standa frammi
fyrir ófremdarástandi og horfa nú hver á
annan með undrunarsvip og spyrja: Er það
niðurstaðan að sameinaðir föllum vér?
Sameiningunum áttu að fylgja
nægilegar fjárveitingar til af-
greiðslu ótal málategunda, betri
þjónustu, aukinnar tæknivæð-
ingar, fleiri verkefna, rafrænnar
stjórnsýslu og yfirleitt alls kyns
umbætur því sameining er jú af
hinu góða. Sameinuð stöndum
vér.
Komið hefur á daginn að ný
sameinuð sýslumannsembætti
eru stórlega vanfjármögnuð
þrátt fyrir að litlar sem engar
breytingar hafi orðið á verk-
efnum þeirra. Þetta hefur óhjá-
kvæmilega leitt til skertrar
þjónustu, styttingar afgreiðslutíma, lengri
málsmeðferðartíma og uppsagna starfsfólks.
Þjónustan við almenning hefur versnað og
starfsfólk sýslumannsembættanna veit varla
í hvorn fótinn það á að stíga. Botninum
virðist náð.
Í nýlegri úttekt Ríkisendurskoðunar á
stöðu sýslumannsembættanna eftir samein-
ingu kemur fram að ekki var nægilega vel
staðið að fjárhagslegum undirbúningi breyt-
inganna og innleiðing rafrænnar stjórnsýslu
hafi verið hæg. Þá var embættunum gert að
taka á sig hluta af halla eldri embætta fyrri
ára og „vinna hann niður“. Það hefur hins
vegar reynst ógerlegt og hallarekstur sýslu-
mannsembættanna er viðvarandi.
Í áliti meirihluta stjórnskipunar- og eft-
irlitsnefndar Alþingis um skýrslu Ríkisend-
urskoðunar segir að skilgreina þurfi þau
verkefni sem embætti sýslumanna eigi að
sinna og hvaða þjónustu eigi að veita borg-
urunum, þjónustu sem í mörgum tilvikum
muni ávallt krefjast nálægðar við borgar-
ana. Einnig að fjármögnun embættanna
þurfi að standa undir þessum verkefnum.
Að sjálfsögðu hefði fullnægjandi undir-
búningsvinna átt að vera frumskilyrði fyrir
sameiningu og forsvaranlegar áætlanir um
fjármögnun hefðu skilyrðislaust átt að
liggja fyrir áður en haldið var af stað í
þessa vegferð. Þá verður að gera þá kröfu
að opinber starfsemi sé fjármögnuð m.t.t.
núverandi útgjaldaþarfar en ekki óvissu um
þróun og framtíðarrafvæðingu verkefna.
Hvers eiga sýslumenn að gjalda? Stað-
reyndir málsins eru þessar: Beinar upp-
sagnir starfsfólks vegna rekstrarvanda,
frestun nýráðninga við starfslok, þjón-
ustuskerðing, styttri afgreiðslutími og al-
mennt fjársvelti. Og nær engin ný verkefni
hafa verið vistuð hjá embættunum eins að
var stefnt.
Tímabært er að stjórnvöld opni augun og
láti hendur standa fram úr ermum. Klára
þarf sameiningu sýslumannsembættanna
með viðeigandi fjárhagslegri endur-
skipulagningu, ítarlegri skilgreiningu á
verkefnum og nauðsynlegum fjárveitingum
til innleiðingar rafrænnar stjórnsýslu og
annarra brýnna verkefna. Jafnframt að
nýta þá fjárfestingu sem liggur í embætt-
unum og það traust sem landsmenn bera til
þeirra. Meira en helmingur landsmanna
nýtur þjónustu embættanna ár hvert. Vel
má vera að rafræn stjórnsýsla hljómi eins
og einhver töfralausn árið 2019 en það vita
þeir sem reynt hafa að hún krefst fjár-
magns, vilja og frumkvæðis.
Tökum höndum saman og klárum málið
því sameinuð stöndum vér, sundruð föllum
vér!
Eftir Ásthildi
Sturludóttur » Sýslumannsembættin búa
við fjársvelti eftir samein-
ingu þeirra. Átti ekki örugg-
lega að styrkja embættin
heima í héraði? Raunin hefur
orðið allt önnur.
Ásthildur
Sturludóttir
Höfundur er bæjarstjóri á Akureyri.
asthildur@akureyri.is
Sameinaðir föllum vér?
Íslendingar hafa í gegnum ald-
irnar verið víðförlir, sótt sér
menntun og leitað sóknarfæra
víða. Dæmi um íslenska mennta-
og listamenn sem öfluðu sér
þekkingar erlendis eru Snorri
Sturluson sem á 13. öld fór til
Noregs og Svíþjóðar, Einar
Jónsson myndhöggvari sem á 19.
og 20. öldinni dvaldi í Kaup-
mannahöfn, Róm, Berlín og Am-
eríku og Gerður Helgadóttir,
einnig myndhöggvari, sem nam við skóla í
Flórens og París.
Það er jákvætt hversu margir velja að
læra erlendis. Við eigum að hvetja ungt fólk
til að afla sér þekkingar sem víðast og skapa
því viðeigandi umgjörð sem gerir því það
kleift. Í störfum mínum sem mennta- og
menningarmálaráðherra legg ég mikla
áherslu á að styrkja íslenskt menntakerfi, til
dæmis með því að bæta starfsumhverfi kenn-
ara, en ekki síður að við horfum út í heim og
ræktum góð samskipti við aðrar þjóðir á sviði
mennta-, vísinda- og menningarmála. Und-
anfarið hafa náðst ánægjulegir áfangar á
þeirri vegferð sem fjölga tækifærum okkar
erlendis.
Merkur áfangi í samskiptum við Kína
Í vikunni var í fyrsta sinn skrifað undir
samning við Kína um aukið samstarf í
menntamálum. Samningurinn markar tíma-
mót fyrir bæði íslenska og kínverska náms-
menn en hann stuðlar að gagnkvæmri við-
urkenningu á námi milli
landanna og eykur samstarf á
háskólastiginu. Kína hefur gert
hliðstæða samninga við rúmlega
50 önnur ríki, þar á meðal við
hin norrænu löndin. Rúmlega
30 kínverskir námsmenn stunda
nú nám á Íslandi en um 30 Ís-
lendingar stunda nám í Kína á
ári hverju en íslenskir háskólar
eiga þegar í margvíslegu sam-
starfi við kínverska háskóla.
Vægi utanríkisviðskipta í
landsframleiðslu á Íslandi er
umtalsvert, eins og hjá öðrum
litlum opnum hagkerfum. Greiður aðgangur
að erlendum mörkuðum er lykilatriði hvað
varðar hagsæld og efnahagslegt öryggi til
frambúðar. Mikilvægi Kína sem framtíð-
arvaxtarmarkaðar í þessu samhengi er veru-
legt. Margvísleg tækifæri felast í samskiptum
við Kína og viðskipti milli landanna hafa auk-
ist undanfarin ár. Þjónustuútflutningur til
Kína hefur aukist um 201% en heildarþjón-
ustuútflutningur Íslands um 46% frá árinu
2013. Ljóst er að fjölmörg tækifæri eru í
samstarfi ríkjanna hvað varðar menntun, við-
skipti, rannsóknir og nýsköpun.
Vísinda- og rannsóknasamstarf við Jap-
an
Vilji er til þess að efla tengsl Íslands og
Japans á sviði mennta- og vísindamála og var
ákveðið á fund okkar Masahiko Shibayama,
menntamálaráðherra Japans, nýverið að
hefja vinnu við gerð rammasamkomulags um
rannsókna- og vísindasamstarf íslenskra og
japanskra háskóla. Að auki hafa löndin
ákveðið að halda sameiginlega ráðherrafund
vísindamálaráðherra um málefni norðurslóða
árið 2020. Þess má geta að japanska er næst-
vinsælasta erlenda tungumálið sem kennt er í
Háskóla Íslands en japönskudeildin hefur
verið starfrækt síðan árið 2003. Einnig er
mikill áhugi á menningu og sögu Japans við
Háskóla Íslands.
Viðskipti við Japan hafa verið nokkuð stöð-
ug en mikill áhugi er á vörum frá Íslandi.
Þar má nefna sjávarútvegsafurðir, lambakjöt
og snyrtivörur. Ljóst er að japanska hag-
kerfið er öflugt með stóran heimamarkað,
sem hægt er að efla enn frekar á komandi
árum.
Horft til Suður-Kóreu
Ísland og Suður-Kórea munu auka sam-
starf sitt í mennta-, vísinda- og þróunar-
málum í framhaldi af fundi mínum með Kim
Sang-Kon, menntamálaráðherra og varafor-
sætisráðherra Suður-Kóreu, árið 2018. Af-
rakstur þess fundar er í farvatninu en vinna
við formlegt samkomulag milli ríkjanna um
samvinnu í menntamálum er á lokametr-
unum. Mun það meðal annars ná til kenn-
aramenntunar og tungumálanáms ásamt því
að löndin hvetji til frekari nemendaskipta og
samvinnu milli háskóla. Suður-Kórea hefur
getið sér gott orð fyrir þróttmikið og öflugt
menntakerfi og hagkerfi landsins er eitt það
þróaðasta í heimi.
Aukum samstarf við Breta
Við leggjum áherslu á að efla samstarf við
Bretland á sviði mennta- og vísindamála óháð
niðurstöðu Brexit. Á fundi með Chris Skid-
more, ráðherra háskóla-, nýsköpunar- og vís-
indamála Bretlands, nýverið ræddi ég mögu-
leika á lækkun skólagjalda fyrir íslenska
námsmenn í Bretlandi. Íslensk stjórnvöld
leggja áherslu á að jafnræði ríki meðal landa
á evrópska efnahagssvæðinu þegar kemur að
skólagjöldum í breska háskóla eftir Brexit.
Þetta myndi þýða mögulega lækkun á skóla-
gjöldum fyrir íslenska námsmenn við breska
háskóla en sem stendur greiða íslenskir nem-
endur hærri skólagjöld við breska háskóla en
námsmenn frá ríkjum Evrópusambandsins.
Slíkt væri til þess fallið að auka tengsl land-
anna enn frekar og skapa frekari hvata fyrir
íslenska námsmenn til að líta til Bretlands.
Jákvæð áhrif
Íslenska menntakerfið á í umfangsmiklu
samstarfi við fjölmörg ríki í Evrópu, Asíu,
Norður-Ameríku og víðar. Okkur miðar vel
áfram í að auka alþjóðlegt menntasamstarf
og eru framangreind dæmi um aukið sam-
starf við ein stærstu hagkerfi veraldar gott
dæmi um slíkt. Ég er sannfærð um að ávinn-
ingurinn fyrir íslenskt samfélag verði veru-
legur og muni hafa jákvæð áhrif á lífskjör Ís-
lands til framtíðar.
Vöxtur í alþjóðlegu menntasamstarfi
Eftir Lilju Dögg
Alfreðsdóttur
Lilja Dögg Alfreðsdóttir
» Við eigum að hvetja ungt
fólk til að afla sér þekk-
ingar sem víðast og skapa því
viðeigandi umgjörð sem gerir
því það kleift.
Höfundur er mennta- og menningar-
málaráðherra.