Morgunblaðið - 16.11.2019, Side 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. NÓVEMBER 2019
Undirritaður bjó
lengi og starfaði erlend-
is og tók þátt í alþjóð-
legum viðskiptum um
áraraðir.
Eins og margir aðrir
fylgdist ég með Kveik á
þriðjudagskvöldið, þar
sem fjallað var um
meinta spillingu og brot
Samherja í Namibíu.
Óskemmtileg mynd
sem þarna var dregin upp, svo ekki sé
meira sagt, en ýmislegt kom mér þar
þó kunnuglega fyrir sjónir.
Uppljóstrarinn mikli virkaði ekki
sérlega vel á mig né heldur sagan sem
hann sagði. Í raun var ekki annað að
sjá en að hann hefði sjálfur verið höf-
uðpaurinn í „spillingunni“. Var hann
virkilega að ljóstra upp af hugsjón eða
vegna viljans til þess að réttlæti næði
fram að ganga? Spilaði vilji til hefndar
kannski rullu líka? Þá stærstu?
Ef dæma á menn eða fyrirtæki er
hollt að líta til allra þátta; góðs og ills
og þess sem þar er á milli. Ég þekki
ekki Samherja eða þá menn sem rifið
hafa upp þetta fyrirtæki, ekki bara hér,
heldur líka gert það að leiðandi fyrir-
tæki á sínu sviði á alþjóðavettvangi.
Þegar ég bjó í Þýskalandi frétti ég
að eitthvert framsækið íslenskt fyrir-
tæki hefði keypt og yfirtekið eitt
helsta sjávarútvegsfyrirtækið í Brem-
erhaven. Mér líkaði það vel.
Eftir að ég var kominn heim sá ég
að þarna var merkilegt fyrirtæki á
ferðinni, með um 850 starfsmenn hér
og öfluga starfsemi erlendis; hafði
spjarað sig vel í grjótharðri alþjóð-
legri samkeppni. Gilda þar auðvitað
engin vettlingatök, ef árangur á að
nást, og ekki getur einn aðili breytt
leikreglum upp á eigin spýtur. Heil-
indi og heiðarleiki þurfa þó alltaf að
vera með í för ef vel á að fara.
Hefur einhver reiknað það út hvað
Samherji hefur gert gott fyrir ís-
lenskt samfélag í formi launa-
greiðslna, skattgreiðslna, gjaldeyr-
isöflunar og annars? Mættu þeir góðu
menn sem ekkert létu ógert í því að
velta upp vafasömu og neikvæðu hátt-
erni Samherjamanna gjarnan glugga
aðeins á þá hlið.
Um nokkurt árabil sá ég um fram-
leiðslumál fyrir stórt japanskt fyrir-
tæki á sviði hljóm- og
sjónvarpstækja-
framleiðslu. Fór fram-
leiðsla mest fram í kín-
verskum verktaka-
verksmiðjum. Í eitt
skipti var ég að semja
um framleiðslu á til-
teknu tæki. Breskur
forstjóri tjáði mér að
allra lægsta fram-
leiðsluverð væri 70
bandaríkjadalir. Þótti
mér það hátt. Sagði
hann mér þá að tiltek-
inn aðili, sem hefði sérsamning við
verksmiðju, gæti hlutast til um lægra
verð þar sem hann hefði milligöngu
fyrir marga kaupendur, líka í Banda-
ríkjunum og Japan, og hefði því alveg
sérstök kjör. Mætti þannig færa
framleiðslukostnað úr 70 bandaríkja-
dölum í 65, en þá yrði að greiða þess-
um millilið einn bandaríkjadal í um-
boðslaun. Svona gerast kaupin
semsagt stundum á eyrinni.
Því miður er svo að slík kerfi –
vafasöm og óheiðarleg en ekki ólög-
leg – eru ráðandi í margs konar al-
þjóðlegum viðskiptum og ég sé ekki
fyrir mér að hægt verði að útrýma
þeim þótt æskilegt væri. Lykilmenn
notfæra sér aðstöðu sína. Ættar-, vin-
áttu- og hagsmunatengsl manna
verða seint rofin. Oft er talað um um-
boðslaun, ráðgjafargreiðslur eða
„kick-backs“. Það kemst enginn sem
árangri vill ná á erlendum vettvangi,
einkum ekki í þróunarlöndunum,
fram hjá þessum kerfum. Jafn
ógæfulegt og það er. Augljóslega hafa
Samherjamenn lent í því líka. Nauð-
ugir viljugir.
„Skattsvik“ er vinsælt orð og mikið
notað. Auðvitað ljómandi þegar talað
er um aðra. En eru hér margir sem
ekki reyna að komast af með lág-
marksskatta? Auðvitað gera það allir
góðir menn innan ramma reglna, laga
og góðs siðferðis.
Ekki reikna ég með að það eigi eft-
ir að koma í ljós að skattsvik hafi átt
sér stað hjá Samherja. Mér sýnist
þeir aðeins vera að nota sér lögleg
kerfi og leiðir sem eru fyrir hendi, þó
að ég vilji ekki mæla þeim bót. Það
versta er auðvitað að bláfátækir
Namibíubúar fá ekki sinn skattpen-
ing, m.a. í skólakerfið.
Ekki veit ég um neitt alþjóðlegt
fyrirtæki sem ekki leitar allra lög-
legra leiða til að auka ávinning og
tekjur og spara skatta. Reyndar er
þessi viðleitni fyrsta skylda stjórn-
enda gagnvart hluthöfum. Auðvitað
þarf líka að vera siðsemi í öllu og er
lögð vaxandi áhersla á það, einkum
innan ESB.
Innlend og alþjóðleg stjórnvöld
reyna eftir megni að vinna gegn
skattsvikum og skattatilfæringum.
Eru kommissarar ESB þar fremstir í
flokki. ESB hefur sektað þúsundir al-
þjóðlegra fyrirtækja – stórra og
smárra – síðustu árin fyrir tilfær-
ingar í skattamálum, verðsamráð,
ólöglegar greiðslur og önnur brot.
Þeir sem ESB hefur tekið alvar-
lega í karphúsið eru m.a. Google,
Microsoft, Facebook, Apple og Ama-
zon af amerískum fyrirtækjum, en í
Evrópu má nefna Daimler-Benz,
BMW, Scania, Volvo-Renault,
Deutsche Bank, Philips, Barclays,
Lufthansa, ThyssenKrupp, Otis, Air
France, British Airways, Siemens,
Shell og svo mætti lengi telja. Ef
Samherjamenn lenda í slíkum
hremmingum geta þeir því ekki
kvartað undan félagsskapnum.
Auðvitað þarf að reyna eftir mætti
að laga þetta ófremdarástand, en það
verður ekki gert með því að níða nið-
ur eitt helsta og merkasta fyrirtæki
landsins, þó að nokkur efni standi til.
Saksóknarar og dómstólar munu
rannsaka og fjalla um alla málavexti
og úrskurða hvað er hér rétt eða
rangt, löglegt eða ólöglegt. Munu svo
sektar- eða sýknudómar falla, eftir
því sem efni standa til.
Ef ég væri í sporum Þorsteins Más
myndi ég taka upp veskið og greiða
inn í skóla- og menntakerfi Namibíu-
manna, þótt ekki væri nema jafnvirði
þess sem í vafasama milliliði fór. Væri
misferlið og óréttlætið þá að nokkru
bætt.
Eftir Ole Anton
Bieltvedt » Saksóknarar og
dómstólar úrskurða
hvað er rétt eða rangt,
löglegt eða ólöglegt …
sektar- eða sýknudómar
falla eftir því sem efni
standa til.
Ole Anton Bieltvedt
Höfundur er alþjóðlegur kaup-
sýslumaður og stjórnmálarýnir.
Hin hliðin á Samherjamálinu
Glæsilegt 6 herbergja einbýlishús á tveimur hæðum ásamt bílskúr,
á eftirsóttum stað í Keflavík
Stærð 257,2 m2
Verð 69.900.000.-
Júlíus M. Steinþórsson s. 899 0555
Löggiltur fasteignasali
Jóhannes Ellertsson s. 864 9677
Löggiltur fasteignasali
Bragavellir 15, 230 Reykjanesbær
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
Að hanna raf-
orkumarkað er líkt og
að hanna hús sem
verður að standa hvað
sem á bjátar en oft eru
gerðar smá lagfær-
ingar á líftíma þess. Þó
að eitthvað komi upp á
t.d. að ofn bili þá hryn-
ur ekki húsið.
Eins er með raf-
orkumarkaðinn. Hönn-
un hans þarf að byggj-
ast á viðurkenndum
gildum. Sem betur fer
hefur frjáls raf-
orkumarkaður með
samkeppni fengið sína
eldskírn um allan heim
á síðustu 40 árum en
nútímaútgáfan var
fyrst skilgreind 1982.
Norðmenn hófu
starfsemi raforkumarkaðar árið
1992, með samkeppni í fyrirrúmi. Það
tók 10 ár eða til 2002 að þróa og full-
skapa hann í kringum eigin þarfir.
Með íslensku raforkulögunum 2003
var lagt upp í sama leiðangur hér á
landi en það hefur verið á verksviði
Landsnets að hanna markaðinn. Því
miður er fyrsta áfanga ekki lokið, en
búið að taka nokkrar atrennur. Síð-
ast þegar Landsnet lagði niður verk-
ið var skýringin sögð efnahagslega
hrunið 2008. Fyrir einu ári tilkynnti
fyrirtækið að markaðurinn yrði kom-
inn á árið 2020, sem hefst eftir rúman
mánuð. Mikill tími hefur farið for-
görðum.
Í haust tók Ísland loks upp þriðja
orkupakkann með ramma að hönnun
raforkumarkaðar.
Íslenski raforkumarkaðurinn
Hér á eftir eru nokkrar hugleið-
ingar um hvernig raforkumarkaður á
Íslandi gæti litið út.
Verð er gefið upp í bandaríkjadoll-
urum USD, en bæði er að sá gjald-
miðill er notaður í bókhaldi stærstu
orkufyrirtækja á Íslandi og svo er
hann algengasta viðmiðunin í orku-
viðskiptum í heiminum í dag.
Mikil reynsla er fyrir hendi hér á
landi á hönnun reiknilíkana sem lúta
að uppbyggingu og rekstri á raf-
orkukerfinu. Kerfið er sérstakt að
því leyti að nánast öll raforkufram-
leiðsla er með endurnýjanlegri orku,
þ.e. vatnsföllum og jarðvarma.
Hinir hefðbundnu raforkumark-
aðir í dag eru hannaðir með hliðsjón
af raforkukerfum þar sem varma-
orkuver (kol, gas, olía) eru í meiri-
hluta. Þau skilgreina markaðsverð
hjá virkjunum sem nota endurnýj-
anlegar náttúruauðlindir og eru í
minnihluta.
Þar sem endurnýjanlegar virkj-
anir eru í meirihluta þarf að beita
annarri aðferð en það verkefni liggur
nú fyrir hjá Landsneti. Sumir segja
að verkefnið sé óleysanlegt en ekki er
ég sammála því.
Hér á eftir reifa ég lauslega hug-
mynd sem ég hef kynnt áður. Í
dæmaskyni nota ég tölugildi sem
vissulega þarf að ákveða nánar.
Til að einfalda málið tók ég út allar
olíustöðvar en innleiddi í staðinn einn
skerðingarflokk með verði sem væri
að jafnaði í hærra lagi á markaði. Ol-
íustöðvar hér á landi eru hvort eð er
svo litlar að þær eru tæpast notaðar,
jafnvel í neyðarástandi.
Hafa mætti huga hið gamalkveðna
um vatnsorkukerfi, að þar gerist
sjaldan nokkuð en ef
bregður út af vananum
verða menn skíthræddir
og búast við katastrófu
eða stóráfalli.
Drög að raforku-
markaði á Íslandi
Skilgreind eru tvenns
konar mörk á raf-
orkuverði: Lægsta verð
20 USD/MWh sem er
eitthvað fyrir ofan verð
á afgangsorku til stór-
iðju, sem er um 15 USD/
MWh. Lægsta verðið
yrði föst viðmiðun og
aldrei farið niður fyrir
það á markaðnum. Hátt
verð á skerðingarflokki
gæti verið 60 USD/
MWh. Þetta mark
mætti kalla veika við-
miðun en raforkuverð á
markaði gæti orðið
hærra og náð einhverju
hámarki sem gæti verið allt að 500
USD/MWh.
Til samanburðar er meðalverð raf-
orku til stóriðju 28,30 USD/MWh
samkvæmt ársskýrslu Landsvirkj-
unar 2018.
Ég prófaði þetta á núverandi raf-
orkukerfi og skoðaði sérstaklega
vatnsgildi Þórisvatns og skuggaverð
frá spennistöð í Reykjavík. Raf-
orkuverð hækkar frá Þórisvatni til
Reykjavíkur vegna ýmissa aðstæðna
í kerfinu, þ.á m. vinnslutakmarkana
við raforkuframleiðsluna og flutn-
ingstapa og þrenginga í flutnings-
kerfinu. Yfirgnæfandi líkindi eru á
því að skuggaverð í Rvk lendi undir
lágmarksverði, en þá mundi lág-
marksverð verða látið gilda á raf-
orkumarkaði. Í dæminu reyndust
24% líkindi á því að það færi yfir lág-
marksverð og 6% líkindi á að það
færi yfir háa verðið og þá allt að 135
USD/MWh. Þessar niðurstöður mið-
ast við tímaeininguna viku, en með
tímaeiningunni degi fór hæsta gildið í
327 USD/MWh.
Þetta er sem sagt vel hægt, maður
fær allavega niðurstöður.
Almennt má segja að dæmið sé
viðráðanlegt og samfella atburða í
lagi, annars vegar með stöðu vatns-
miðlana og ákvarðanatöku um fram-
leiðslu í vatnsaflsvirkjunum og hins
vegar með skuggagildi raforku í að-
veitustöðum og tilboðsverð á raf-
orkumarkaði.
Niðurstaða
Upptaka raforkumarkaðar á Ís-
landi er vel gerleg en gá þarf vand-
lega að forsendum slíks markaðar.
Varasamt gæti verið að láta verk-
efnið í hendur útlendra forritara. Ég
þekkti vel til þegar Íbúðalánasjóður
reyndi þessa aðferð með indverskt
tölvukerfi fyrir sjóðinn um síðustu
aldamót, en hún mislukkaðist. Það
mætti alls ekki gerast í þessu máli.
Góð innlend verkstjórn er lykilatriði
íð vel heppnaðri framkvæmd
Reiknilíkönin leiða í ljós að sam-
fara upptöku á raforkumarkaði
mætti auka nokkuð álag á raf-
orkukerfið og hægja á byggingu
nýrra virkjana. Samhliða því væri
þarflegt að auka meðvitund neytenda
fyrir verði á raforkumarkaði. Þá væri
með snjalllausnum hægt að bjóða
upp á lægra verð á raforku ef staða
vatnsmiðlana er viðunandi og lægra
verð á rafafli utan álagstíma.
Hönnun
raforkumarkaða
Eftir Skúla
Jóhannsson
Skúli Jóhannsson
»Upptaka raf-
orkumark-
aðar á Íslandi er
vel gerleg en gá
þarf vandlega
að forsendum
slíks markaðar.
Höfundur er verkfræðingur.
skuli@veldi.is
Allt um sjávarútveg