Morgunblaðið - 29.11.2019, Síða 90

90 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. NÓVEMBER 2019
Ég er á leiðinni
Músargráa húsið okkar númer
46 við Skipasundið í Reykjavík er
lágreist skeljasandshús með ljós-
gráu bárujárnsþaki; ég man ekki
eftir strompi, en samt hlýtur að
hafa verið strompur einhvers stað-
ar á þakinu. Um leið og ég sé
hann fyrir mér, langan og gráan,
standa svona líka beint upp í loftið
sé ég bæði hvernig lífsklukkan
mín og bernskusagan hefja sinn
slátt og gang í hvítmáluðu svefn-
herbergi foreldra minna.
Ég hugsa: Þarna var alltaf gott
að vera, gott að
kúra, gott að
dvelja, mikið
sem ég sakna
hlýjunnar.
Mömmumagi,
brjóst og læri,
fellingar og
mýkt, mamma
mín að anda -
betri söng getur
ekkert barn hugsað sér og þennan
söng heyri ég núna.
Klukkan er sjö að morgni mið-
vikudagsins 19. júní og árið er
1946 - ef heyrst hefði í morgun-
útvarpinu hefðu borist ljúfir tónar
á undan spjallþætti dagsins, en
svo er ekki því á þessum árum
hljómar ekkert útvarp fyrr en á
hádegi og þá eru eingöngu sagðar
fréttir og hvað í þeim er helst.
Það er logn núna og allt sýnist
stefna í heitan dag, blár himinn,
ekki ský á lofti og fuglarnir leita
að örmjóum trjágreinum í garð-
inum mínum. Hversu stór og
grænn sem hann er alltaf þessi
garður bernskunnar, þegar allt er
saklaust, ósnortið og gott.
Þetta er í rauninni svo kunn-
ugleg mynd að mér er sem ég
finni hvað allt er friðsælt og ein-
mitt á þessu andartaki sem er að
líða sé ég hvar mamma mín, Anna
Jónsdóttir frá Prestbakka við
Hrútafjörð, og Bjartmar, bróðir
minn, sofa bæði svefni hinna rétt-
látu, svo undur, ósköp vært. Ekk-
ert virðist geta raskað ró þeirra,
enda rumska þau ekki þegar pabbi
minn, Sveinbjörn Markússon frá
Ystu-Görðum í Kolbeinsstaða-
hreppi, gengur léttstígur út í sum-
arið og lokar ofur varlega á eftir
sér. Honum er í mun að þau
mæðginin hvílist, ekki síst hin há-
ólétta mamma mín sem komin er á
tíma.
Nei, ég er ekki fædd enn þá; ég
er á leiðinni.
Ein stelpa, tveir sykurmolar
Pabbi er í sumarfríi frá kennsl-
unni í Austurbæjarskóla og þenn-
an morgun, einsog alla aðra virka
morgna bernsku minnar, hjólar
hann af stað í byggingarvinnu
sumarsins. Á þessum árum vinna
margir kennarar hörðum höndum
á sumrin til að halda í horfinu því
ekki duga kennaralaunin ein til að
sjá fyrir heimili. Ó, nei. Hver
frjáls stund frá hefðbundinni dag-
vinnu skal nýtt til sem mestrar
aukavinnu og ekki nema von að
skáldbræðurnir og húmoristarnir
Jón Múli og Jónas Árnasynir skuli
hafa haft um ástandið bæði lag og
ljóð sem smellpassa enn þá við til-
veru svo ótal, ótal margra Íslend-
inga, því miður nægir ekki dag-
vinnan ein til að halda heimili á
floti: ... Við heimtum enn þá meiri
aukavinnu! / Því það er okkar
æðsta sæla að pæla / þræla og
þræla / og þræla fram í rauðan
dauðann. / Ó, gefðu, Guð, oss
meira puð.
Nóg um þrældóminn því tveim-
ur tímum seinna, á slaginu klukk-
an níu, gerir hann pabbi minn hlé
á steypupuði sínu og fer í bláa,
krumpaða vinnugallanum í kær-
komið morgunkaffi til Ástu, systur
sinnar, sem býr í verkamannabú-
stöðunum í Meðalholtinu – og sem
hann vindur sér snarlega inn úr
dyrunum með bros á vör, færir
systir hans honum hina glóðvolgu
lukkufrétt:
– Hún Anna þín er búin að eign-
ast 15 marka heilbrigða, sprikl-
andi stelpu og allt gekk svona líka
ljómandi vel; þeim líður báðum
einsog blóma í eggi, mæðgunum.
Til hamingju, Svenni minn, viltu
ekki tvo mola út í kaffið í tilefni
dagsins?
Að vera herforingi
En hvernig var þetta eiginlega?
Jú, mamma vaknar með hríð-
arverki, hún finnur auðvitað hvað
er í þann mund að gerast og kall-
ar til konunnar í risinu, segjum að
hún heiti Stína; sú kemur hlaup-
andi niður stigann og mamma seg-
ir henni hvað gera skuli, hún verði
einfaldlega að standa sig, nú sé líf
í húfi og ekkert minna en það.
Mér er sem ég sjái hana móður
mína, másandi og blásandi að
stjórna þessari fæðingarsögu
minni frá upphafi til enda. Hún er
herforingi sem kann að skipa
manneskjum í réttu hlutverkin og
það gerir hún á þessum stað og á
þessari stundu, einsog alltaf síðan.
Ég fæðist svo í sömu mund og
Stína í risinu kallar á konurnar úr
nærliggjandi húsum sem láta ekki
á sér standa, koma askvaðandi
með allar hjálparhendurnar út-
réttar. Það er því mikill meyjafans
í kringum rúmið hennar mömmu
þegar hin gargandi smástelpa lítur
dagsins ljós.
Ein kvennanna nær svo í vin
okkar, við skulum kalla hann
Sigga, sem er við vinnu sína í bíl-
skúrnum við hliðina á húsinu.
Siggi, þessi elskulegi maður, á bíl,
sem er í raun fáheyrt á þessum
tíma, og hann ekur í loftköstum
sem leið liggur upp á Langholts-
veg, rýkur inn í Silla og Valda,
beint á móti strætóstoppistöðinni
á Sunnutorgi, og fær að hringja
þar í ljósmóður sem býr skammt
frá. Hún kemur óðara til okkar í
Skipasundið, lítur snöggt yfir
kvennaskarann í herberginu og
segir, heldur en ekki hneyksluð á
svipinn:
– Allar þessar konur á staðnum
og svo segið þið að hér vanti
hjálp. Að þeim orðum sögðum
strunsar ljósan ljúfa hiklaust á
dyr og skellir á eftir sér.
Ég man mig í mömmu
Það er ekki að sökum að spyrja,
engin viðstödd manneskja veit sitt
rjúkandi ráð. Hvað eiga konur nú
að taka til bragðs? Mamma, sem
liggur með blessaða mig á mag-
anum, virðist í rauninni pollróleg
allan tímann, en slíkur er sagður
háttur herforingja á erfiðum tím-
um.
Nema hvað, enn má sem sagt
öðlingurinn Siggi bruna af stað í
Silla og Valda og hringja þar aftur
og nú eftir annarri ljósmóður. Við
svo búið má ekki standa; það verð-
ur að klippa á naflastrenginn og
slíta stelpuna frá mömmunni sem
á eftir að remba úr sér fylgjunni.
Síðari ljósan er rösk og hún er
ekkert að tvínóna við hlutina,
klippir á naflastrenginn eftir að
hafa rekið allt kvennaliðið út á
meðan. Hefði mig rekið minni til
væri þetta örugglega mín uppá-
haldsstund: Ég og mamma tvær
einar, ég ofan á maganum á henni,
hún að finna mig á bumbu sér; ég
að muna mig í henni og hún að
muna mig í sér. Bingó. Tvö núll að
elska, tvö núll að dúa sér.
– Þið komið inn þegar þetta er
búið, segir ljósan ákveðin og kon-
urnar hlýða einsog þægir smá-
strákar. Fljótlega verður svo allt
klappað og klárt og þarna standa
allir þessir kvenmenn auk Bjart-
mars bróður míns í kringum okk-
ur mæðgur sem báðar erum him-
insælar og rjóðar í vöngum – og
nú er sem ég sjái fimmtán mánaða
bróður minn klifra upp í rúmið til
að snerta kinnar og fitla við eyru
á stelpu - hann hefur eignast syst-
ur og keppinaut og það á sjálfan
kvenréttindadaginn, en jafn lítill
og orðlaus maður hugleiðir auðvit-
að ekki hvaða dagur er; hann veit
bara að það er stelpa í plássinu
hans.
Hversu heppin er ég; hversu
heppið er það barn sem er vel-
komið; hversu ljúf er sú tilfinning
að finna hönd á brjósti og heyra
svo móðurröddina hvísla orðum í
eyra, orðum sem þýða svo miklu
meira en þau kunna að hljóma:
– Vertu velkomin í heiminn, litla
mín.
Tíu konur og örlagaþræðir
Seinna veit ég að í tilefni kven-
réttindadagsins skrifa tíu konur í
Þjóðviljann, sem er auðvitað
óvenjulegt um miðja síðustu öld,
að svo margar konur eigi rödd í
einu blaði. Það er bara dásamlegt
og margar fínar jafnréttisgreinar
er þar að finna sem sumar hverjar
eiga við enn þann dag í dag þótt
margt hafi, sem betur fer, til
batnaðar breyst. Og ekki er hún
heldur slæm forsíða Morgunblaðs-
ins sem skartar vísun í heitstreng-
ingu Ólafs Thors forsætisráð-
herra: Íslendingar vilja engar
herstöðvar á landi sínu á frið-
artímum; fagurt loforð sem var
svo laglega svikið einsog menn
muna.
Hvers vegna ég nefni þetta sér-
staklega? Jú, ég nefni þetta
tvennt, þótt kannski sé það út-
úrdúr, vegna þess að þetta hefur
alltaf verið mér sérlega hugleikið,
jafnréttið og réttur hvers manns
til að lifa í friði. Mér finnst reynd-
ar stundum einsog ég hafi fengið
áhugann á þessum heimsins mik-
ilvægu málum strax í vöggugjöf;
að þennan 19. júnídag 1946 hafi
örlaganornirnar, Urður, Verðandi
og Skuld, spunnið sína löngu
þræði og lagt þá yfir stelpukornið
í vöggunni, að þær hafi lotið yfir
mig og síðan breitt fortíð, nútíð og
framtíðarþræðina sína yfir barnið
á sama hátt og haft er fyrir satt
að þær hafi spunnið hverri einustu
manneskju sem fæðst hefur á
jörðinni, örlög sín.
Misskipt er manna láni og víst
hefur margt barnið hlotið slælegri
örlög en ég, en það er nú ekki
verra að trúa því að nornirnar
þrjár hafi unnið vinnuna sína af
alúð einsog þeirra var háttur og
verða í sömu svipan hluti af hinu
stóra og mikla samhengi norrænn-
ar goðafræði. Þar þykir mér að
minnsta kosti gott að vera.
Skáldskapur
Sagan um fæðingu mína þann
19. júní fyrir rösklega 70 árum er
auðvitað mín eigin útgáfa af því
hvernig ég kom í veröldina og
þannig varðveitist hún og þannig
verður hún, svo einfalt er það.
Þegar ég lít til baka er ég fyrst
í stað bara glöð að hafa lifað en
ekki dáið; löngu seinna, þegar ég
sjálf fæði börn og skil aðstæð-
urnar í hinu hvíta svefnherbergi
foreldra minna þennan morgun í
Skipasundinu, sýp ég hreinlega
hveljur - og núna, þegar ég er
orðin eldri manneskja og lít yfir
farinn veg, sé ég mömmu mína
ljóslifandi fyrir mér, tvítuga
stúlku að ráða fram úr flókinni at-
burðarás við ákaflega frumstæð
skilyrði.
Sjálf man mamma auðvitað at-
burðinn öðruvísi og í mun ítarlegri
smáatriðum en ég, annað hvort
væri nú. Það var jú hún sem
fæddi stelpuna og var á staðnum í
aðalhlutverkinu, það var hún sem
axlaði ábyrgð sem ég hafði ekkert
með að gera. Kannski Stína í ris-
inu, sem mamma kallaði á sér til
hjálpar, muni frekar tilfinningu en
atburðarás, muni að allt hefði get-
að farið á versta veg og barnið dá-
ið nema hún brygðist rétt við.
Kannski man Siggi, vinur okkar
sem ók sem óður væri út í Silla og
Valda á Langholtsveginum til að
hringja í ljósmæðurnar, ekki neitt
nema að allt hafi að lokum farið
vel þrátt fyrir allan handaganginn
í öskjunni og að mamma hafi verið
sú eina sem hélt ró sinni allan
tímann. Ég veit þetta ekki og mun
aldrei vita það, báðar þessar
greiðviknu manneskjur, þau Stína
og Siggi, eru horfnar af sjón-
arsviðinu og geta því engu svarað
spurningum mínum um málið þótt
ég fegin vildi fá svör við þeim.
En hitt veit ég - um það erum
við mamma sammála þegar við
ræðum saman einsog við gerum
oft - að engar tvær manneskjur
muna sama atburðinn eins, hvern-
ig sem þær reyna. Ég hugsa að
við hljótum öll að geta sæst á þá
síendurteknu vísu án þess að
bjaga hana frekar með raunsæis-
hjali. Blekkingin stóra og sæta er
líka sú, og hún er náttúrlega al-
gjör, að ég man ekki nokkurn lif-
andis skapaðan hlut frá þessum
blessaða degi þótt mér finnist það.
Ég man ekkert nema sögur
annarra sem mér hafa verið sagð-
ar og hafa lifað með mér og lifnað
við, runnið svo saman hver við
aðra og með tímanum orðið mínar.
Minningasaga mín um það hvernig
ég kem í heiminn og byrja eigin
göngu, að stíga þennan lífsins
polka sem ég er svo dæmalaust
lánsöm að hafa fengið að dansa við
fólkið sem steig út á gólfið með
mér, ef svo má að orði komast.
Á þennan hátt á líf mannsins,
byrjun þess og endirinn líka, svo
óendanlega margt sameiginlegt
með skáldskapnum; ef lífið sjálft
er þá ekki bara skáldskapur þegar
upp er staðið. Hvað vitum við svo
sem um svarið við þeirri spurn-
ingu? Ég ætla mér að minnsta
kosti ekki að reyna að svara
henni, hvorki í dag né nokkurn
annan dag, en ég tek að sama
skapi fullan þátt í leiknum.
Glöð að hafa lifað en ekki dáið
Lífsklukka Börnin í Skipasundinu, Bjartmar, Sveinsý og Systa, börn Ástu Jónsdóttur og Sveinbjörns Markússonar.
Í Systu skráir Vigdís
Grímsdóttir ævisögu
Sigrúnar Sveinbjörns-
dóttur, sem er ævin-
lega kölluð Systa, sál-
fræðings og prófessors
emerítu við félagsvís-
indadeild Háskólans á
Akureyri.