Morgunblaðið - Sunnudagur - 03.11.2019, Blaðsíða 12

VIÐTAL
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3.11. 2019
V
ið vöðum beint í stóru málin þegar
Ólafur Jóhann Ólafsson hefur
hleypt mér inn úr haustrigning-
unni í höfuðborginni – ensku
knattspyrnuna. Hann hefur
áreiðanlegar heimildir fyrir því að ég deili því
merka áhugamáli með honum og í sviphend-
ingu erum við komnir aftur í tímann; að horfa
á vikugamla leiki í svart-hvítu og safna pappa-
spjöldum með stigatöflunum úr Shoot. Eða var
það Match? Ólafur ánetjaðist ensku knatt-
spyrnunni ungur og batt sitt trúss lengi vel við
hið fornfræga félag Leeds United. Um alda-
mótin söðlaði hann hins vegar um og fylgdi
okkar manni, Eiði Smára, yfir til Chelsea. „Og
hef verið helblár síðan,“ trúir hann mér fyrir
við eldavélina, þar sem hann er að sjóða egg
handa okkur, sem hann hyggst bera fram með
ilmandi nýbökuðum krossöntum og brauði.
Hér er ekki í kot vísað.
Talandi um helbláa menn er Ólafur hæst-
ánægður með nýja karlinn í brúnni, goðsögn-
ina Frank Lampard, og spáir sínum mönnum
góðu gengi í vetur. Í ljós kemur að hann hefur
yfirgripsmikla þekkingu á efninu og innihalds-
ríkara samtal við rithöfund um knattspyrnu
hef ég ekki átt síðan ég settist niður með Nick
Hornby um árið.
Heil þjóð stendur á öndinni
En þótt við getum báðir malað viðstöðulaust
og án áreynslu tímunum saman um spark-
menntir er það ekki tilefni heimsóknarinnar;
heldur hitt að Ólafur Jóhann var að senda frá
sér nýja skáldsögu, Innflytjandann.
Sögusviðið er Reykjavík í febrúarskamm-
deginu. Íslensk kona, sem búið hefur um langt
árabil í New York, kemur heim til að virða
hinstu ósk vinar síns. Hún sogast óvænt inn í
rannsókn lögreglu á morði á erlendum ríkis-
borgara, múslima, sem finnst látinn í Örfiris-
ey. Málið hefur þó ekki forgang hjá lögreglu
fyrir þær sakir að daginn áður hvarf ung ís-
lensk stúlka eins og jörðin hefði gleypt hana í
miðborginni. Og heil þjóð stendur á öndinni.
„Það gerðist með þessa bók, sem gerist ekki
oft hjá mér, að hún fór að banka áður en ég var
búinn með þá síðustu, Sakramentið,“ segir
Ólafur Jóhann, en síðarnefnda skáldsagan kom
út fyrir tveimur árum. „Yfirleitt er lengra bil á
milli bóka, en þessi byrjaði sem sagt að mótast
meðan ég var að prófarkalesa þá síðustu.“
Tvö atvik hrintu atburðarásinni af stað.
Annað þeirra var hvarf og skelfileg örlög
Birnu heitinnar Brjánsdóttur í ársbyrjun 2017.
„Það er ótrúlegt að fylgjast með því hvernig
við Íslendingar bregðumst við þegar eitthvað
kemur við kvikuna á okkur; hvernig heilt þjóð-
félag snýr saman bökum og hættir á auga-
bragði öllum skærum. Sjálfur var ég staddur í
New York en það breytti því ekki að við fjöl-
skyldan fylgdumst jafn grannt með og hefðum
við verið stödd heima á Íslandi. Með tímanum
fór ég síðan að velta fyrir mér, hvað ef um-
gjörðin hefði verið önnur? Hvað ef hvarf ungr-
ar stúlku hefði skarast við rannsókn á láti inn-
flytjanda?“
Hitt atvikið átti sér stað í leigubíl í New
York. „Ég ferðast mest með neðanjarðarlest-
inni og gömlu gulu leigubílunum, er lítill Uber-
maður, og hef alltaf haft gaman af því að
spjalla við leigubílstjórana. Í þetta tiltekna
skipti var ég að tala íslensku í símann og leigu-
bílstjórinn, Pakistani, spurði þegar símtalinu
var lokið hvaða tungumál þetta væri. Kom þá í
ljós að frændi hans var tímabundið á Íslandi að
bíða eftir því að komast til New York. Sú staða
vakti áhuga minn; hvernig líður honum í kuld-
anum og fámenninu á Íslandi og hvernig er
honum tekið? Hvernig er að standa fyrir utan
heildina þegar samkenndin er svona mikil,
eins og þegar ung stúlka hverfur?“
Ólafur kveðst vanalega ganga lengi með
hugmyndir til að sjá hvort þær skjóti rótum og
leiti á. Það gerðist sannarlega í þessu tilviki.
Spurður um hvað honum finnist bókin öðru
fremur vera svarar höfundurinn: „Um mann-
fólkið og hvernig við existerum saman og hvað
gerir okkur lífið auðvelt og leitt. Annars býr
ekkert manifestó að baki þegar maður skrifar
skáldsögu og lesandinn getur sjálfur dregið
sínar ályktanir.“
Innflytjendamál eru ofarlega á baugi í bók-
inni, eins og þau eru vítt og breitt um heiminn
og eiga eftir að verða áfram í náinni framtíð,
eins og Ólafur bendir á. „Í þeim efnum eru
menn stundum fljótir að skipast í sveitir og sjá
þá sérhvern flöt á þessu margþætta máli ann-
að hvort í svörtu eða hvítu. En gleymum því
ekki að gráu svæðin eru mörg líka.“
Hann þagnar stutta stund.
„Á líf okkar að ráðast af því hvar við fæð-
umst?“ spyr hann svo. „Eigum við að vera
njörvuð þar niður alla okkar tíð? Það er ekki
bara hinn myrti í þessari sögu sem er innflytj-
andi; aðalsöguhetjan, Hildur, er líka innflytj-
andi í Bandaríkjunum, eins eiginmaður hennar
sálugi og vinurinn sem hún er að skila heim.
Öll þurfa þau að spyrja sig: Hvar eru ræturnar
og hvenær skýtur maður rótum?“
Kona sem átti að vera karlmaður
Ólafur man þá tíð, og við báðir, að hér á landi
bjó nánast ekkert fólk sem leit öðruvísi út en
við sem hér fæddumst. „Það voru stórtíðindi
þegar flóttamennirnir frá Víetnam komu til
landsins 1979; ég vann með einum þeirra í
Mjólkursamsölunni. Þetta hefur breyst á
seinni árum og hvernig búum við í haginn fyrir
þetta nýja fólk og ólíka sem hingað kemur?
Hvernig auðveldum við því að aðlagast og
komum í veg fyrir að það verði út undan?
Sums staðar leiðir núningur milli innfæddra
og innflytjenda til átaka og við vitum hvernig
það endar.“
Hann nefnir heimaborg sína, New York,
sem dæmi um stað þar sem innflytjendum hef-
ur vegnað vel. „Varla er til sá ættbálkur í
heiminum sem ekki á fulltrúa í New York og
öll lifum við saman í sátt og samlyndi. En New
York endurspeglar á hinn bóginn ekki Banda-
ríkin.“
En hvers vegna segir kona söguna?
„Fyrst ætlaði ég að hafa það karlmann, úr
því ég var með konu síðast [nunnuna í Sakra-
mentinu] en síðan kom þessi ágæta kona til
mín og var frá upphafi skýr. Ég byggi hana
ekki á ákveðinni manneskju, það eru nokkrar
týpur sem vefast þarna saman en þegar upp er
staðið er hún nú bara hún sjálf. Ég lét konu
fyrst segja söguna í Slóð fiðrildanna fyrir tutt-
ugu árum og man að ég spurði mig þá: Á ég að
vera að þessu? Þá, eins og nú, sótti á mig kona
og þegar maður er byrjaður að skrifa skiptir
engu máli hvort sögumaðurinn er karl eða
kona. Geti höfundur ekki sett sig í spor aðal-
eða aukapersóna, karla og kvenna, ætti hann
ekki að skrifa sögur yfirleitt.“
Raunar kveðst hann aldrei hafa fengið nei-
kvæðar athugasemdir við þetta. Einu sinni
sagði kona sem Ólafur hitti í lesklúbbi í
Denver meira að segja að hún tryði því ekki að
karlmaður hefði skrifað Slóð fiðrildanna. Hann
hlyti að hafa verið með skuggahöfund, konu.
„Það þótti mér góð meðmæli,“ segir Ólafur.
Söguhetjan í Innflytjandanum er ekkja, var
gift arabískum múslima, og hefur tekið íslams-
trú. Það verður til þess að hún er fengin til
þess að þýða Kóraninn og segir Ólafur þann
þátt bókarinnar byggjast á sönnum atburðum.
Eftir að Helgi Hálfdanarson þýddi verkið fyrir
fjölmörgum árum lenti hann í aðfinnslum, ekki
síst frá bókstafstrúarmönnum, en þeir eru upp
til hópa þess sinnis að ekki megi þýða Kóran-
inn yfir á annað tungumál en arabísku enda sé
hann hið óbrenglaða orð Allah opinberað Mú-
hameð í gegnum erkiengilinn Gabríel. Meðan á
vinnslu bókarinnar stóð komst Ólafur meðal
annars yfir bréf sem Helga bárust vegna þýð-
ingarinnar, sem sonur þýðandans, Sigurður
Helgason, lét honum í té.
Gaman að elda – og borða
Söguhetjan starfar þó alla jafna sem matar-
gagnrýnandi fyrir dagblað í New York og er
mat og matargerð gert hátt undir höfði í bók-
inni. Lesendur geta búið sig undir að fá reglu-
lega vatn í munninn.
Sjálfur gengst Ólafur við því að vera áhuga-
maður um matargerð. „Sá áhugi vaknaði um
þrítugt; matur skiptir mig miklu máli og ég hef
afskaplega gaman af því að elda mat og borða.
Fyrir vikið fannst mér skemmtilegt að skrifa
gagnrýni hennar; hún er hörð en líka örlát og
uppbyggileg. Kann best að meta einlægni og
að fólk leggi sig fram. Er lítið fyrir froðu og til-
gerð. Við eigum það sameiginlegt.“
Hann brosir.
Talandi um innflytjendur er við hæfi að
spyrja Ólaf, sem búið hefur í 37 ár í Bandaríkj-
unum, hvernig hann skilgreini sjálfan sig.
„Ég er Íslendingur og hef aldrei velkst í
vafa um það. Íslendingur sem býr í New York.
Allan þennan tíma hef ég verið mikið á Íslandi
og hér höfum við fjölskyldan átt fast heimili í
aldarfjórðung. Ég hef aldrei haldið jól annars
staðar en á Íslandi og ekki börnin mín heldur.
Elsti sonur minn var einu sinni erlendis um
áramótin en segist aldrei munu gera þau mis-
tök aftur.“
Hann hlær.
„Við höfum líka verið mikið hér á sumrin og
tölum alltaf íslensku á heimilinu. Þegar börnin
voru lítil og reyndu annað þóttist ég ekki skilja
þau. Ég hef líka alltaf verið í miklu sambandi
hingað heim, við fjölskyldu, vini og kunningja.
Það er orðið afskaplega auðvelt í dag og var
það svo sem áður líka; ég hef aldrei kunnað illa
við mig í símanum. Í störfum mínum hefur líka
alltaf verið vitað að ég er Íslendingur; það er
eins og ég sé bara í landsliðstreyjunni.“
Hann kímir.
Þjóðin er að klofna
Á fyrstu árum Ólafs vestra var alls ekki sjálf-
gefið að fólk hefði áhuga á Íslandi, vissi jafnvel
ekki að það væri til. Hann segir þetta hafa
breyst mikið á síðustu tíu til fimmtán árum,
eftir að Ísland varð vinsælt ferðamannaland.
Nú sé landið á allra vörum og þau hjónin séu
reglulega beðin um ráðleggingar vegna fyrir-
hugaðra ferðalaga vina og kunningja. „Það er
líka svo skemmtilegt að maður heyrir aldrei
neitt neikvætt í garð Íslands; mannorð þjóðar
og lands er mjög gott. Það tengir enginn okkur
við neitt misjafnt.“
Sama heiðríkjan er ekki í Bandaríkjunum,
að sögn Ólafs, en þess má geta að söguhetjan í
Innflytjandanum fer vel völdum orðum um
sitjandi forseta í bókinni. „Bandarískt sam-
félag hefur breyst mikið eftir að Donald
Trump tók við embætti. Maður finnur alls
staðar fyrir þessu. Keyrt hefur um þverbak,
þjóðin er að klofna og orðræðan og andrúms-
loftið eftir því. Það fór illt orð af Trump í New
York meðan hann stundaði viðskipti þar og
það trúði því enginn að hann næði kjöri. En
þegar það gerðist bjuggust flestir við því að
hann myndi breyta um kúrs, yrði yfirvegaðri,
fyndi jafnvægi og myndi ráða hæft fólk í kring-
um sig. Hann hefur farið alveg í hina áttina.
Ég hef aldrei séð forseta hegða sér með þess-
um hætti, það snýst allt um hans persónu með-
Þarf ekki að dansa
eftir öðru lagi
en mínu eigin
Hvar eru ræturnar og hvenær skýtur maður rótum? veltir Ólafur Jóhann Ólafsson fyrir sér í
nýrri skáldsögu, Innflytjandanum. Hvers vegna eru sumir feimnir og jafnvel hræddir við fólk
sem lítur ekki út eins og þeir sjálfir og hvar standa aðkomumenn þegar heil þjóð snýr bökum
saman? Ólafur skaust heim í vikunni til að fylgja bókinni úr hlaði og ræðir hér um innflytjendur,
skáldskap, stöðu sína á vinnumarkaði, andrúmsloftið vestra og að sjálfsögðu knattspyrnu.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is