Morgunblaðið - Sunnudagur - 03.11.2019, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3.11. 2019
O
ft hefur verið nefnt að kosninga-
barátta í Bandaríkjunum vegna
forsetakosninga stendur árum
saman. Hér heima þykir stjórn-
málamönnum gott að halda
áhuga kjósenda vakandi í fáein-
ar vikur.
Hið íslenska fordæmi
Bretar eru líkari okkur en Bandaríkjamönnum því að
þar eru kosningar boðaðar með skömmum fyrirvara.
Þeir ætla nú að kjósa 12. desember, 12 dögum fyrir jól.
Íslenskir stjórnmálamenn teldu slíkt varla heppilegt
enda þá allra veðra von hér og menn óupplagðari í þras
á aðventu en á öðrum tíma.
Í tilefni þessara kosninga Breta eru efni til þess að
horfa nákvæmlega 40 ár aftur í tímann þegar vetrar-
kosningar skullu á hér árið 1979.
Fráfarandi forsætisráðherra, Ólafur Jóhannesson,
fordæmdi það að þjóðinni væri „otað út í kosningar“ á
slíkum tíma, enda stæðu líkur til þess að fólk ætti erfitt
með að nýta kosningarétt sinn og bölvað fyrir fram-
bjóðendur að ná til fólks. Rétt er að hafa það í huga, að
þótt enn sé kvartað hástöfum yfir lélegum samgöngum
hefur í þeim orðið bylting til batnaðar á þessum fjórum
áratugum.
Það var Alþýðuflokkurinn, einn stjórnarflokkanna,
sem sprengdi ríkisstjórnina haustið 1979. Ekki þó leið-
togar eða ráðherrar flokksins heldur ungir „uppreisn-
armenn“ í flokknum. Formaður Alþýðuflokksins,
Benedikt Gröndal utanríkisráðherra, var reyndar
staddur erlendis þegar atburðarásin hófst og hún
reyndist óstöðvandi, þótt flokksformaðurinn hraðaði
sér heim. Nú gætu menn spurt sig hvernig það mátti
vera að nokkrir ungir þingmenn, allir utan stjórnar,
ákváðu að formanninum forspurðum að splundra rík-
isstjórninni.
Ástæðan er einkum sú að þessir sömu „uppreisnar-
menn“, undir forystu Vilmundar Gylfasonar, höfðu
verið aðalhöfundar kosningasigursins sem Alþýðu-
flokkurinn vann rúmu ári áður, þegar hann fékk 22%
atkvæða og tvöfaldaði þignmannafjöldann.
Vegna vetrarkosninganna og hrakspár um veður var
ákveðið að kjördagarnir skyldu verða tveir að þessu
sinni, 2. og 3. desember 1979.
Sú fyrirhyggja reyndist þó óþörf því að vetrarblíð-
viðri einkenndi kosningadagana.
Óvænt úrslit
Margt í úrslitunum fór þó öðruvísi en ætla mátti dag-
ana þegar kosningarnar brustu á. Sjálfstæðisflokk-
urinn vann vissulega á en ekkert í líkingu við einstæðar
skoðanakannanir og þær væntingar sem hann hafði.
Flokkurinn hafði haft 32,7% fylgi í kosningunum
1978 og voru það verstu kosningar hans fram að því.
Hver var meginástæða þess? Ríkisstjórn Sjálfstæðis-
flokks og Framsóknarflokks ákvað óvænt að veita
opinberum starfsmönnum verkfallsrétt. Vinstristjórn-
in sem sat 1971-74 hafði lofað samtökunum þessu en
ekki staðið við þau loforð. Tveggja flokka stjórn Sjálf-
stæðis- og Framsóknarflokks gaf engin slík loforð en
efndi þó hin sviknu loforð vinstristjórnarinnar sem á
undan fór.
Bréfritara er minnisstætt þegar einn af forystu-
mönnum Sjálfstæðisflokksins sagði fundarmönnum á
þeim bæ að ástæðulaust væri að ætla að samtökin
myndu nota fyrsta tækifæri til að beita verkfallsvopn-
inu gegn þáverandi ríkisstjórn, svo þakklátir væru
leiðtogar þeirra stjórninni fyrir að efna loforð sem
vinstristjórnin sveik.
Þá stóð upp kunnur lögfræðingur og kröftugur félagi
í flokknum og sagði á þessa leið: „Já, mikil er trú þín
kona (þótt karl sért). En ég skal nefna þér fordæmi
sem er nær öruggt að gangi nú eftir: Ég gaf syni mín-
um hvellhettubyssu í jólagjöf gegn áköfum mótmælum
konu minnar, móður hans. Hún hélt því fram að gjöfin
myndi eyðileggja fyrir okkur jólin. Ég sagði að þetta
væri það sem strákur þráði mest alls og hann hefði lof-
að því að snerta ekki vopnið fyrr en á gamlárskvöld ef
vonir hans rættust, enda yrði hann þá svo yfir sig glað-
ur og þakklátur að hann myndi ekki gera okkur slíkan
óleik á sjálfri friðarhátíðinni. Strákurinn sem í hlut á er
prýðilegur í alla staði og honum má að jafnaði treysta
út í æsar. En það er skemmst frá því að segja að hann
eyðilagði jólin og gott betur.“
Þakkir í öfugu hlutfalli
Hin milda ríkisstjórn þurfti ekki lengi að bíða verkfalls
opinberra starfsmanna. Með því náðist að knýja í gegn
„kjarabætur“ sem ekki voru neinar forsendur fyrir og
þær flutu um allt samfélagið eins og sjálfgefið var. Rík-
isstjórnin áttaði sig á að hún hefði gert glappaskot og
reyndi að milda mistökin með langvarandi fundahöld-
um með „aðilum á vinnumarkaði“ um að gefa afslátt af
því sem knúið hafði verið fram. Þeim viðræðum stýrðu
ráðgjafar sem þó var vitað að væru ekki samherjar rík-
isstjórnarinnar. Sumir aðilanna viðurkenndu að í óefni
stefndi en það væri ekki vinnandi vegur fyrir þá að
hlaupa frá þessum kjarabótum. Og auðvitað kom í ljós
það sem var sjálfgefið í upphafi að slíkt gengi aldrei og
voru þá sett lög, örfáum mánuðum fyrir kosningar, til
þess að koma einhverju viti í vitleysuna. Og þá hófst ný
barátta gegn ríkisstjórninni undir slagorðinu „samn-
ingana í gildi“.
Og vissulega var staða ríkisstjórnarinnar veik, því
hún hafði jú verið annar aðilinn að samningunum sem
kveiktu bálið. Stjórnin féll því með skelli. Sjálfstæðis-
flokkurinn fór verr út úr kosningum en hann hafði áður
gert og meirihluti hans í borginni tapaðist jafnframt.
Nauðungarstjórn
Ólafur Jóhannesson myndaði ríkisstjórn í kjölfarið,
nauðugur þó með þeim öflum sem hrósað höfðu sigri
vorið 1978, sem Ólafur og margir aðrir töldu illan sig-
ur. Það tók 73 daga að mynda þá stjórn, sjö dögum
lengri tíma en það tók að mynda stjórn Gunnars
Thoroddsen rúmu ári síðar.
Eins og fyrr sagði reyndist stjórn Ólafs, sem hann
vildi helst ekki mynda, sundurlynd óheillastjórn og
því uppskrift að óefni í efnahagsmálum.
Það var því ekki að undra að fylgi Sjálfstæðis-
flokksins yxi hratt eins og kannanir sýndu.
Kannski voru kannanir um fylgi flokka ekki
jafnþróaðar þá og nú er, en ekki er þó sérstök ástæða
til að segja þær óvenjulega skakkar. Það er ekki
endilega hægt að gefa sér að þær kannanir væru rugl
sem sýndu sjálfstæðismenn, sem voru í stjórnarand-
stöðu gegn sundurlyndri stjórn með allt niðrum sig,
hugsanlega geta nálgast fylgi sem nægði þeim til að
mynda meirihlutastjórn einir. Slíkt hafði engum
flokki tekist nema Framsóknarflokki Tryggva Þór-
hallssonar eftir mikinn sigur. En það reyndist Phyr-
rusarsigur því að sá meirihluti fékkst með sláandi
minnihluta atkvæða í skjóli kosningakerfis og ýtti því
við öðrum flokkum um að ná saman um leiðréttingu,
þótt það tæki sinn tíma.
Þingkosningar í
desember hér og
í Bretlandi með
40 ára millibili
’
En hvers vegna lenti Sjálfstæðisflokk-
urinn í bullandi vörn með áætlun sem
seinna var sannað að gengi upp? Það var
m.a. vegna þess að samheldnin innan flokks-
ins var ekki jafn góð og hann vildi vera láta.
Reykjavíkurbréf01.11.19