Morgunblaðið - Sunnudagur - 10.11.2019, Blaðsíða 14

VIÐTAL
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10.11. 2019
Þ
að er allt í bókum á vinnustofu Einars
Más Guðmundssonar í Grafarvoginum;
í hillum, á stólum, á borðum, á gólfinu
og úti í glugga. Ég kem auga á laust
pláss í tveggja sæta leðursófa og
hlamma mér í það. Skáldið sest andspænis mér í
skifborðsstól; hitt lausa sætið í rýminu. „Já, já, hér
er eitthvað af bókum,“ segir Einar Már sposkur,
eins og hann hafi lesið hugsanir mínar. „Samt er ég
búinn að grisja þetta mikið. Nú eru börnin farin að
heiman og ég fékk heilt herbergi undir bækur inni,“
bætir hann við en vinnustofan var upprunalega bíl-
skúr við heimili hans – eða átti alltént að vera það.
En hver tekur ekki bækur fram yfir bíla?
„Þetta er vinnustaður minn; hér vinn ég fyrst og
fremst að mínum verkum, þannig lagað. Auðvitað
tengjast ferðalög þessu líka, gott getur verið að fá
ákveðna fjarlægð á það sem maður er að gera og
þar kvikna líka oft hugmyndir. Mest er ég þó að fín-
pússa og lesa yfir á ferðum mínum; skrifin fara yf-
irleitt fram hér heima. Hér er best að sitja við og
núna eru morgnarnir minn tími. Það hafa auðvitað
komið tímar þar sem maður snýr sólarhringnum við
en þeim fer fækkandi með árunum. Það er helst ef
mikið liggur við á lokasprettinum fyrir útgáfu. Það
myndast gjarnan einhver stefna og stíll í kringum
verkið sem ég vinn að á hverjum tíma.“
Koma úr lausu lofti
Í vikunni kom nýjasta verk Einars Más út, ljóða-
bókin Til þeirra sem málið varðar. Um er að ræða
sjöundu ljóðabók höfundar fyrir utan ljóðasöfn og
þá fyrstu í heil þrettán ár. Seinast kom Ég stytti
mér leið framhjá dauðanum árið 2006.
Ég byrja á að spyrja um titilinn.
„Það er svo skrýtið með þessa titla að þeir koma
oft úr lausu lofti,“ svarar Einar Már kíminn. „Í
þessu tilviki var ég að spjalla við Sune De Souza
Schmidt-Madsen, vin minn og útgefanda í Dan-
mörku, og talið barst að því hvernig enski frasinn
„to whom it may concern“ og algengur er í bréfum
hljómaði á dönsku. „til rette vedkommende“ reynd-
ist það vera og það varð úr. „Til þeirra sem málið
varðar“ á íslensku. Auðvitað hafði þetta verið á
sveimi í höfðinu á mér, eitthvað í þessum dúr, en
það small þarna. Sumir segja að titlarnir á ljóða-
bókunum mínum séu yfirleitt hversdagslegir en titl-
arnir á skáldsögunum hátíðlegri. Í mínum huga er
titill fyrst og fremst hugblær sem tengist efninu á
einhvern hátt – svona stemning.“
– Á bókarkápu er því haldið fram að Til þeirra
sem málið varðar sé „ástríðufullt ávarp til samtíð-
arinnar“. Upplifir þú það þannig sjálfur?
„Sú fullyrðing kemur frá útgefandanum,“ svarar
Einar Már brosandi. „Hvað skal segja? Ætli þetta
sé ekki einhvers konar leit að fótfestu í tímanum og
hugleiðing um það hvar við stöndum. Niðurstöð-
urnar eru ekki beint vísindalegar; þetta er meiri
vafi og efahyggja. Ljóðlistin er oftar en ekki inni-
legt samband við heiminn og tímann en maður veit
ekki svörin. Ljóðið er vettvangur þar sem við skynj-
um frekar en skiljum eða einhvers staðar þarna
mitt á milli. Kannski er þetta sannleikur sem við
finnum bara þar.“
Almættið þeytir skífum
– Þú vísar í ýmsar áttir í bókinni, svo sem í Stein.
„Steinn leitar alltaf á mann; hefur gert síðan
maður var unglingur og gerir enn. Þegar maður var
að alast upp hafði maður á tilfinningunni að skáld
eins og Steinn svifu yfir. Sumt sem talaði sterkt til
okkar þá má segja að sé í pásu núna – en kemur allt
aftur. Því get ég lofað. Svo lifa skáld eins og Steinn
og Tómas Guðmundsson líka í gegnum tónlistina.“
– Talandi um tónlist þá fær gamla góða vínil-
platan hið endanlega heilbrigðisvottorð í bókinni;
sjálft almættið er að þeyta skífum á himnum. Og
hlusta á Stairway to Heaven og fleiri sígild lög.
„Já, já,“ segir Einar Már og hlær. „Grammófónn-
inn festi sig miklu betur í sessi og á dýpri rætur í
hefðinni en sú tækni sem á eftir honum kom. Það er
því eðlilegt að guð setji plötu á fóninn. Ekki er hann
á Spotify!“
– Það er mikið um flug í bókinni sem er svo sem
ekkert nýtt hjá þér. Og fugla. Meira að segja er lagt
til að fugl og skáld skipti um hlutverk.
„Já, en þú veist ekki hvort leggur það til, skáldið
eða fuglinn,“ segir hann og brosir. „Ég hefði átt að
verða flugmaður. Ætli þetta sé ekki eitthvað úr
skáldskapnum og svo tengist það líka tímunum sem
maður var alinn upp á. Flug hefur alla tíð heillað
mig og ekkert hefur dregið úr því með árunum.
Sama má segja um fuglana; það er eitthvað við at-
ferli þeirra og frelsið sem getur varpað ljósi á atferli
okkar mannanna. Það er póesía í fluginu eins og
sundinu. Það er margt líkt með því að fljúga og
kafa.“
Að batna og versna
– Klukkan er korter í upphafið. Klukkan er korter í
endalokin, segirðu. Hvað ertu að fara þarna?
„Ég er að velta fyrir mér hvar við stöndum og
þegar ég segi að heimurinn sé að batna hef ég rétt
fyrir mér og líka þegar ég segi að hann sé að
versna. Við lifum í svo miklum þversögnum og allt í
kringum okkur eru menn að slá öllu mögulegu
föstu. Við þær aðstæður gerist hinn skáldlegi hugur
reikull og veit ekki hvar hann á að staðsetja sig.“
– Hvernig verða ljóðin til?
„Ljóð verða til á löngum tíma. Þau eru hér og
þar; í kollinum á mér, á blaði, í tölvunni. Skyndilega
fær gömul setning merkingu og maður fer að vinna
með hana í samræðum við tímann sem er, var og
jafnvel verður.“
– Það eru þrettán ár síðan þú sendir síðast frá
þér ljóðabók, yrkirðu samt jafnt og þétt?
„Já, ég er alltaf með ljóð til hliðar, auk þess sem
sagnaskáldskapurinn hefur líka ljóðræna eig-
inleika. Ljóðið er einhvern veginn allt í öllu, sam-
anber söguljóðið, epos. Þetta var upphaflega allt
það sama. Það býr hugmyndaauðgi í ljóðunum –
þessi milliliðalausu átök við veruleikann.“
– Þú hófst ferilinn sem ljóðskáld. Varstu alltaf
staðráðinn í að skrifa líka skáldsögur?
„Þegar ég byrjaði að skrifa ljóð sem ungur mað-
ur þá flæddi hugurinn út um allt en ég fékk fljótlega
löngun til að skrifa póesískan prósa. Ég hugsaði þó
ekki strax um heilar skáldsögur og vissi í raun ekki
hvernig þetta myndi allt verða. Ætli þetta hafi ekki
verið eðlileg þróun frá ljóði yfir í sögu. Sem er líka
praktískt. Sagnaskáldskapur er nálægt fólki, ekki
síst okkur Íslendingum, og margir veðja á hann en
þegar maður horfir yfir völlinn sér maður marga
sem gera hvort tveggja, yrkja ljóð og skrifa skáld-
sögur. Hér á Íslandi er algengt að fyrstu bækur
höfunda séu ljóðabækur. Það er nóg að vera með
blýant og blað; þá geta menn farið í vinnuna.“
Skáldsagan frjálsari
– Ertu frjálsari í ljóðinu en skáldsögunni?
„Nei, skáldsagan er að mínu viti frjálsasta form-
ið. Þar hefur maður óendanlegt frelsi; getur tekið á
sig lykkju og talað um fuglana en komið svo aftur að
þræðinum. Kvikmyndahandrit eru strangari hús-
bóndi enda þarf maður alltaf að hafa hið myndræna
í huga. Þau eru ekki ósvipuð byggingu ljóðs; atriði
eins og ljóðlínur og svipaður strúktúr gildir. Mér
þótti mjög gaman að taka þátt í að skrifa Bíódaga
en það var eitthvað sem gerði mig syfjaðan þegar
ég las handritið. Síðan styttist það og þá kom þetta.
Ljóð verður oft til á svipaðan hátt. Og er að því leyti
harður húsbóndi – segir manni sjálft hvenær það er
búið.“
– Við lifum á skrýtnum tímum. Er póstmódern-
isminn búinn að ná tökum á tilveru okkar?
„Póstmódernismi er ekki beint stefna, heldur si-
túasjón, og mörg kerfi byggjast á því. Við höfum
ekki lengur neitt eitt haldreipi; því sem á að vera
traust treystir ekki nokkur maður lengur og þar
fram eftir götunum. Um leið á hið fornkveðna við:
The Times They Are A-Changin’. Það er bæði
ástæða til að vera bjartsýnn og svartsýnn. Valdhaf-
arnir eru sterkari en oft áður og fyrir vikið er van-
máttur almennings meiri. Valdhafarnir voru
hræddari 1968 en á sama tíma allt á blússandi sigl-
ingu í alls konar réttinda- og frelsisbaráttu. Það fór
út um allar koppagrundir. Eigi að síður er ákveðin
einsleitni í því sem menn kalla meginstrauma.
Þannig kom ræða Jonas Eika, handhafa bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs, mörgum rosa-
lega á óvart um daginn og engir urðu eins hissa og
stjórnmálamennirnir. Þessi viðhorf heyrast ekki
lengur. Fyrir tuttugu árum þóttu viðhorf Piu
Kjærsgaard [fyrrverandi formanns Framfara-
flokksins í Danmörku] ekki húsum hæf en verða svo
að talsmáta stjórnmálaflokka. Svo kemur 28 ára rit-
höfundur og segir eitthvað sem ætti ekki að koma
neinum á óvart og allt verður vitlaust. Eins og alltaf
þá eru bókmenntirnar spegill á hugsunarháttinn á
hverjum tíma.“
Forðast að skilgreina mig
– Þú varst mjög áberandi í þjóðmálaumræðunni eft-
ir hrun. Skilgreinir þú þig sem róttækling?
„Kannski forðast ég nú að skilgreina mig,“ svarar
hann brosandi. „Auðvitað var margt í loftinu í þjóð-
félaginu sem ég ólst upp í, róttækni og fleira, en síð-
an verður skáldskapurinn mitt viðhorf og mín póli-
tík, og líklega er hún róttæk þó að ég eigi alveg
mína íhaldssemi. Það hefur í grunninn ekkert
breyst; eftir hrunið notaði ég það sem ég kunni úr
bókmenntunum til að lýsa þjóðfélaginu eins og það
blasti við mér. Ég fann til skyldu í þeim skilningi að
mér hefur tekist að fúnkera sem skáld og langaði að
gefa eitthvað til baka. Á þessum tíma voru stjórn-
málamennirnir oft eins og leikarar og erfitt var að
fá mynd af hlutverkum þeirra. Sjálfur hef ég lært
bókmenntir og sögu og lesið mikið um þjóðfélags-
mál og gæti ekki skrifað sagnaskáldskap ef sam-
félagið brynni ekki á mér. Þegar ég tjái mig um
þjóðmál finnst mér ég ekki vera að gera neitt annað
en í skáldskapnum. Aðrir upplifðu þetta kannski
sem pólitísk skrif, sem þau auðvitað voru, en hvað
er pólitík? Er ekki allt pólitík? Ég var bara að lýsa
veruleikanum.“
– Og fékkst mikil viðbrögð.
„Það er svo merkilegt að ég fékk á þessu daglega
plani miklu meiri viðbrögð en ég var vanur. Ertu
hættur að skrifa og á leið í pólitík? spurði fólk. Þess-
ar pælingar enduðu í tveimur greinasöfnum, Hvítu
bókinni og Bankastræti núll, og voru leið inn í
skáldverkin sem komu á eftir, Íslenska kónga og
Hundadaga. Það var sögulegur skáldskapur í díalóg
Guð er ekki á Spotify
Þegar maður les nýju ljóðabókina hans Einars Más Guðmundssonar, Til þeirra sem málið varð-
ar, líður manni eins og maður sé staddur í draumi en þó með viðkomu í veruleikanum annað
veifið. Kemur svo sem ekki á óvart enda hefur skáldið sjálft sagt það sitt markmið að skoða
töfrana í veruleikanum og veruleikann í töfrunum. Einar Már segir ljóðið sem form við góða
heilsu; þetta sé bara spurning um hvort einhverjir vilji dansa við það.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
Einar Már Guðmundsson
rithöfundur á vinnustofu
sinni. Þarna þykir honum
best að sitja við og morgn-
arnir eru hans tími.
’ Ljóðlistin er oftar en ekki innilegt samband við heiminnog tímann en maður veit ekki svörin. Ljóðið er vettvangur þar
sem við skynjum frekar en skiljum
eða einhvers staðar þarna mitt á
milli. Kannski er þetta sannleikur
sem við finnum bara þar.