Morgunblaðið - Sunnudagur - 15.12.2019, Blaðsíða 12

VIÐTAL
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15.12. 2019
meðan önnuðust konurnar um gegningar.
„Fólk barðist hörðum höndum fyrir tilveru
sinni.“
Inni á heimilunum var hlúð að hinni andlegu
menningu. Ekkert útvarp var fyrstu árin sem
Þórður man eftir sér en fólk stytti sér stundir
á kvöldin með húslestrum. Og lesið var hátt og
snjallt. Tónmenning var ekki síðri í Vallnakoti
en faðir Þórðar hafði lært öll Passíusálmalögin
á sínu æskuheimili norður í Varmahlíð og hélt
þeirri gömlu söngmenningu við með ráðum og
dáð.
Þórði er minnisstæð gömul kona, Sigríður
Árnadóttir í Drangshlíð, sem gjarnan leiddi
söng í kirkjunni og aldrei var byrjað að syngja
fyrr en hún var mætt á svæðið. Yndi hennar í
ellinni var að sitja hrum á rúminu sínu í
Drangshlíð og syngja.
Ríkisútvarpið hóf göngu sína árið 1930 en
skilaði sér ekki austur fyrr en einhverjum ár-
um síðar og ekki á alla bæi. „Algengt var að
fólk færi á aðra bæi til að hlusta á útvarps-
messu og hlustað var af sömu andakt og í
kirkjunni sjálfri og enginn mátti sig hreyfa
öðruvísi en að því væri fundið af eldri kynslóð.“
Árið 1959 brugðu foreldrar Þórðar búi og
fjölskyldan settist að í skjóli nýstofnaðs menn-
ingarseturs í Skógum. Þá réð dr. Kristján Eld-
járn þjóðminjavörður Þórð til að semja spurn-
ingaskrár um íslenska búskaparhætti sem
sendar voru vítt og breitt um landið og byrjaði
hann á kýr- og nautahaldi. „Þarna var ég kom-
inn á kaf í að vernda heimildir um gamla bú-
skaparhætti og þjóðmenningu og hefur það
verið hamingja mín og gæfa allar götur síðan
að hafa fengið að vinna að þessu sem ég var
fæddur til og haft til þess stuðning samfélags-
ins. Það er gleði mín núna þegar líður að leið-
arlokum.“
Dreymdi fyrir kjöri Kristjáns
Þeim dr. Kristjáni var alla tíð vel til vina.
„Kristján var góður vinur minn og hafði góðan
skilning á þessu áhugamáli mínu og studdi mig
á allan hátt, meðal annars við uppbyggingu
hér í Skógum. Hann var einstakur öðlings-
maður á allan hátt; skemmtileg persóna í við-
ræðum og kynnum. Hvers manns hugljúfi og
kom geði við háa sem lága.“
– Þú hefur þá glaðst þegar hann var kjörinn
forseti Íslands?
„Þú getur ímyndað þér. Það er í eina skiptið
á ævinni sem ég hef agiterað fyrir kosningar.
Við séra Halldór í Holti fórum á sömu bæina
en hvor með sína skoðun. Raunar dreymdi mig
fyrir kjöri Kristjáns tveimur árum áður en
hann varð forseti. Ég stóð þá á Austurvelli og
prúðbúið fólk kom gangandi og fremstur í
flokki Kristján Eldjárn sem lagði blómsveig að
styttu Jóns Sigurðssonar. Það var bræla og
ýfðust föt manna sem þýddi auðvitað að kjörið
myndi kosta baráttu. Má vera að þér sé ætlað
þetta verkefni? spurði ég Kristján en hann var
hikandi í byrjun; var ekki sannfærður um að
hann ætti að gefa kost á sér. Það gerði hann þó
á endanum og það varð gæfa þessarar þjóðar.“
Talið berst að þeirri miklu breytingu sem
orðið hefur á íslensku samfélagi meðan Þórður
hefur lifað. „Hún er svo stórkostleg að engu
tali tekur. Ekki er þó allt til bóta. Tökum þessa
sveit sem dæmi. Í minni æsku bjuggu um níu-
tíu manns á níu býlum hér í grenndinni; ætli
hér séu nema þrjátíu manns í dag. Hópar
manna streymdu til kirkju, ýmist á hestum eða
fótgangandi, og karlar og konur stóðu saman
og sungu í kór. Eftir messu safnaðist fólk svo
saman við kaffidrykkju og spjall, þannig að fé-
lagsleg næring var ekki minni en sú andlega. Í
gamla daga kunnu allir sálmana og lögin, háir
sem lágir, en í dag þekkir þetta varla nokkur
maður. Það hefur orðið menningarlegt hrun á
þessu sviði. Sjálfur var ég kirkjuorganisti í
fjörutíu ár og á margar kærar minningar frá
því starfi. Í dag auglýsir presturinn ennþá
messur en enginn kór er til.“
Presturinn var andlegur leiðtogi
Hann segir presta í sveitum hafa gegnt mik-
ilvægu hlutverki á sinni tíð. Þeir hafi verið
andlegir leiðtogar fólksins og flestir litið á
presthjónin sem móður sína og föður. „Prests-
hjónin áttu ríkan þátt í að efla menningu vítt
og breitt um landið. Maður hefur margs að
sakna þótt maður sé auðvitað þakklátur fyrir
þá menningu sem við búum að í dag. En mesta
breytingin í sveitum er fólksfækkunin, eyði og
tóm. Árið 1703 voru ellefu þúsund manns undir
Eyjafjöllum, þegar fimmtíu þúsund manns
bjuggu á landinu öllu. Um miðja nítjándu öld
voru fimm bændur á Vallnatúni. Nú horfir til
auðnar. Í dag eru um sextíu eyðibýli undir
Eyjafjöllum og þá tel ég þau býli sem voru tví-
og margskipt aðeins einu sinni.“
Það hefur ekki farið framhjá Þórði að nú
snýst allt um ferðaþjónustu upp til sveita. „Það
eru fleiri og fleiri að byggja upp aðstöðu fyrir
ferðamenn. Mér skilst að í Mýrdal sé hægt að
taka í gistingu fimmtán hundruð manns á einni
nóttu. Á sama tíma stunda færri og færri hefð-
bundinn búskap með kýr og kindur. Býlum
fækkar og þeir stóru verða sífellt stærri en
hinir smærri heltast úr lestinni. Það eru ekki
nema á milli tíu og tuttugu kúabændur eftir
hér í sveitinni, sama í nágrannasveitum, og
maður finnur að byggðin er á völtum fæti. Og
það sem verra er; fólk er hætt að fjölga sér,
eins og Sigþór vinur minn Sigurðsson í Litla-
Hvammi fullyrðir við mig. Þetta er áhyggju-
efni og afskaplega hættulegt fyrir íslenska
þjóð að landbúnaður skuli eiga í vök að verjast
og að fólki sem færir okkur matvöruna fari
fækkandi. Ferðaþjónusta er satt að segja ekki
tryggur atvinnuvegur og ég segi veröldinni að
það verði hrun á því sviði, þótt ég voni auðvitað
að sú spá rætist ekki. Matvælaframleiðsla er
hins vegar mun vænlegri búskapur.“
Á kafi í ljósmyndum
Enda þótt Þórður stingi ennþá niður penna
kemur á daginn að hann kveðst hafa skrifað
allt sem hann ætlaði sér að skrifa um dagana.
„Ég á að vísu handrit að fjórum eða fimm bók-
um og hafi menn áhuga þá geta þeir gengið í
það efni þegar ég er dauður,“ segir hann bros-
andi.
Hann er þó hvergi nærri hættur að afla efnis
og heimilda. Nú eiga ljósmyndirnar hug hans
allan. „Ég hef verið að safna myndum héðan
og þaðan og halda því efni til haga. Að því
kemur að Eyfellingabók verður skrifuð og þá
er nauðsynlegt að hafa aðgang að góðu mynd-
efni,“ segir hann og dregur fram alls kyns
myndir og sýnir okkur, meðal annars frá jarð-
arför mektarmanns í Eyvindarholti á þriðja
áratug síðustu aldar. Margar hverjar eru þess-
ar myndir ómetanleg heimild um lífið hér áður
og þá menningu sem nú er að mestu leyti eða
öllu horfin.
Þakkar Guði fyrir hvern dag
Líður nú að lokum samtalsins en vitaskuld er
ekki hægt að sleppa 98 ára gömlum manni án
þess að spyrja hverju hann þakki langlífið.
„Ég þakka það þeirri forsjón sem gerði mig
svona vel úr garði,“ svarar Þórður án þess að
hika. „Ég hef notið góðrar heilsu og held
ennþá hugsunum inni. Það er langlífi í fjöl-
skyldunni en bróðir minn varð 98 ára og systir
mín er orðin 96 ára. Annars er þetta komið á
það stig að ég þakka Guði fyrir hvern dag sem
ég fæ að lifa og starfa í umgengni við gott fólk.
Og hef ég nú ekki meira að segja.“
Þórður með ljósmynd af útför í Eyvindarholti á þriðja áratugnum. Eftir Þórð liggur á þriðja tug bóka en sú fyrsta kom út árið 1948.
’Ferðaþjónusta er satt að segjaekki tryggur atvinnuvegur ogég segi veröldinni að það verðihrun á því sviði, þótt ég voni
auðvitað að sú spá rætist ekki.
Matvælaframleiðsla er hins veg-
ar mun vænlegri búskapur.
Bjart var yfir Byggðasafninu í Skógum í byrjun vikunnar. Þórður á ríkan þátt í uppbyggingu þess og viðhaldi gegnum áratugina.
Rökkursetur voru víða iðkaðar í
fjósum í fyrri daga. Heimafólk kom
þar saman og uppi var hafður ver-
aldlegur kveðskapur af þeim toga
sem kallaðist druslur. Eyjólfur Guð-
mundsson, rithöfundur á Hvoli í
Mýrdal (1870-1954), lýsir kveðskap
í fjósi á Felli í Mýrdal í tíð sr. Þórð-
ar Brynjólfssonar, um 1830: „Heim-
ilisfólkið hjá sr. Þórði tók upp á því
að sitja í fjósinu í rökkrinu og
syngja eða kveða rímur. Ekki var
prestinum um það gefið en lét þó
kyrrt fyrst um sinn. Eitt rökkur-
kvöld gengur hann á hnotskóg að
verða þess var hvað í fjósinu gerist.
Hitti þá svo á að vinnumaður var
einn að kveða Bósarímur. Prest-
urinn reiddist þessu og rak fólkið
úr fjósinu og fyrirbauð samkomur
framvegis.“
Mörg börn lærðu fræðin sín í fjós-
inu og mörg börn áttu þess kost að
nema þar fræði og sögur af fjósa-
konu eða öðrum. Vinna og
skemmtun áttu sér athvarf á fjós-
palli á kvöldvökum.
Úr Auðhumlu.
Rökkursetur
í fjósi