Fréttablaðið - 10.12.2019, Blaðsíða 12

Á dögunum birtust hugleið-ingar Kára Stefánssonar, forstjóra Íslenskrar erfða-
greiningar, um möguleg verðmæti
sem skapast við veiðar á makríl.
Forstjórinn er glöggur maður og
þekktur fyrir framúrskarandi
rannsóknir. Í þessum hugleiðing-
um hefur honum hins vegar illa
brugðist bogalistin. Hann hrasar
um niðurstöðu án nokkurrar rann-
sóknar og brigslar heilli atvinnu-
grein um lögbrot ýmiss konar. Það
mátti búast við öðru.
Ekki einn heimsmarkaður
Hugleiðingar Kára byggja á skýrslu
Verðlagsstofu skiptaverðs, sem birt
var í sumar og bar þá niðurstöðu
með sér að mikill verðmunur væri
á makríl á Íslandi og í Noregi. Kári
staðhæfir síðan að verðið í Noregi
miðist við „heimsmarkaðsverð“,
eins og hann orðar það, en verðið
á Íslandi taki mið af einhverju allt
öðru. Þessi staðhæfing stenst enga
skoðun. Hér virðist Kári telja að
makríll sé stöðluð hrávara, líkt og
olíutunna. Því fer hins vegar fjarri.
Fjöldi mismunandi afurða mak-
ríls er seldur til manneldis og verð
þeirra er misjafnt. Makríll kann til
dæmis að vera heilfrystur, haus-
skorinn eða f lakaður. Þá er hann
mismunandi að gæðum og stærð
eftir til dæmis árstíma og veiði-
svæðum. Þá fer eitthvað af mak-
ríl til bræðslu. Verð tekur mið af
öllum þessum þáttum og kann því
að vera mjög misjafnt eftir afurð og
gæðum.
Sá makríll sem er bestur að
gæðum er jafnan heilfrystur. Því
sem næst allur makríll Norð-
manna er heilfrystur, en sú afurð
gefur hæst verð. Þegar makríll
gengur í íslenska lögsögu hentar
hann oft illa til heilfrystingar. Sem
dæmi má nefna, að þegar makríll
gengur hingað í veiðanlegu magni
yfir sumarmánuðina er vöxtur
hans hraður og mikil laus fita er
í holdinu. Það gerir hann því sem
næst ótækan til manneldis. Af la-
meðhöndlun, veiðarfæri og sjólag
hafa einnig áhrif á gæði.
Hér þarf aukinheldur að hafa í
huga að Norðmenn hafa veitt mak-
ríl í áratugi, en skipulagðar veiðar á
makríl hér við land hófust ekki að
neinu ráði fyrr en í kringum árið
2010. Norðmenn búa því við þann
munað að hafa aðgang að makríl af
meiri gæðum en Íslendingar, auk
þess sem þeir hafa verulegt forskot
í veiðireynslu og markaðssetningu á
þessari fisktegund. Þetta hefur eðli
máls samkvæmt áhrif á verð mak-
rílafurða.
Verðmætasti markaður fyrir
makrílafurðir er Japan. Af þeim
makríl sem fluttur var inn til Japan
árið 2018, samkvæmt japönskum
tollyfirvöldum, komu um 85% frá
Noregi. Innan við 2% komu frá
Íslandi. Japanir þekkja vel norskan
makríl og hafa átt viðskipti með
hann í áratugi. Norskur makríll
er því fyrsta val og fyrir hann eru
Japanir tilbúnir að greiða töluvert
hærra verð, jafnvel 25-35% hærra en
fyrir þann íslenska.
Að þessu sögðu, er augljóslega
rangt að staðhæfa um eitt heims-
markaðsverð og láta svo að því
liggja að verðmæti makríls hér á
landi ráðist af ólögmætum athöfn-
um íslenskra fyrirtækja. Gæði mak-
rílsins, afurðir, markaðir og ára-
tuga markaðsstarf eru allt þættir
sem vinna með Norðmönnum. Í
þessu felst meðal annars áskorun
íslenskra fyrirtækja.
Hráefnisverð
Sé litið til hráefnisverðs í frystingu
í Noregi árið 2018 og það borið
saman við afurðaverð í frystingu
þar í landi, þá kemur í ljós að hrá-
efnishlutfall var 94%. Á manna-
máli þýðir þetta að vinnsla í Noregi
þarf að nota 94% af tekjum sínum
til þess að kaupa makríl af útgerð.
Eftir standa þá aðeins 6% til þess
að greiða allan annan kostnað sem
fellur til í vinnslu, líkt og laun, orku,
löndun, umbúðir, geymslukostnað
og sölukostnað. Öllum má vera
ljóst að engar rekstrarlegar for-
sendur standa undir slíkum rekstri.
Á þessa augljósu meinbugi hefur
raunar verið bent af hálfu sérfræð-
inga endurskoðunarskrifstofunnar
PWC í Noregi í nýlegri skýrslu undir
heitinu Sjömatbarometeret 2019.
Mikilvægt er að hafa þetta sam-
hengi í huga. Fiskveiðistjórnunar-
kerfi Íslendinga og Norðmanna
eru ólík að þessu leyti og það hefur
tvímælalaust áhrif á verðlagningu
makríls upp úr sjó. Það má leyfa sér
að efast um það að við Íslendingar
höfum áhuga á því að veikja öflugar
fiskvinnslur hér á landi.
Enginn hlunnfarinn
Að fyrrgreindu virtu er enginn fótur
fyrir því að sjómenn, sveitarfélög
eða samfélagið beri skarðan hlut frá
borði, líkt og Kári hefur áhyggjur af.
Að því er sjómenn sérstaklega varð-
ar, þá leiðir samanburður á launum
sjómanna við uppsjávarveiðar í
Noregi og á Íslandi í ljós að þau eru
áþekk. Árið 2018 voru laun háseta
á uppsjávarskipi að meðaltali um
130.000 kr. á hvern dag á sjó. Að
jafnaði eru sjódagar háseta um 100
á ári, en hina 265 dagana er hann í
landi. Hásetahlutur á uppsjávar-
skipi hér á landi árið 2018 var því
um 13.000.000 kr. að meðaltali, en
við þá fjárhæð bætast meðal annars
lífeyrissjóðsgreiðslur.
Allt opið
Það kann að koma einhverjum á
óvart, en verðlagning við uppsjávar-
veiðar er ekkert leyndarmál. Sam-
kvæmt kjarasamningum fá forystu-
menn sjómanna í úrskurðarnefnd
kynningu frá útgerðum á markaðs-
og verðforsendum í aðdraganda
hverrar vertíðar. Þegar veiðar síðan
hefjast er trúnaðarmanni áhafnar
hvers skips heimilt samkvæmt
kjarasamningi að rýna öll gögn
sem liggja til grundvallar söluverði
á makríl, þ.m.t. alla sölusamninga.
Þessu til viðbótar senda útgerðir
upplýsingar um magn, verð, fram-
leiðsluafurðir, gæði o.f l. vikulega
til opinberrar stofnunar, Verðlags-
stofu skiptaverðs, sem hefur það
hlutverk að rýna upplýsingarnar
og bera saman á milli útgerða. Víki
verð einnar útgerðar í verulegum
atriðum frá því sem algengast er
við sambærilega ráðstöfun, þá getur
Verðlagsstofa skiptaverðs skotið
málinu til úrskurðarnefndar sjó-
manna og útvegsmanna. Sú nefnd
getur þá úrskurðað um hvort hlut-
aðeigandi útgerð beri að leiðrétta
verðið. Verðlagsstofu skiptaverðs
eru engin takmörk sett varðandi
heimildir til öflunar gagna og upp-
lýsinga frá uppsjávarfyrirtækjum.
Sú mynd sem Kári dregur upp af
einhvers konar gjafagerningum til
erlendra fyrirtækja í eigu útgerð-
anna fær ekki staðist. Nú hefur sú
sem þetta ritar ekki upplýsingar um
einstök viðskipti allra uppsjávar-
fyrirtækja, en þessi heimsmynd
sem Kári teiknar af heilli atvinnu-
grein er röng. Í fyrsta lagi gilda skýr
lagaákvæði um armslengd í verð-
lagningu á milli tengdra aðila. Í
öðru lagi hlýtur sú kenning að vera
æði langsótt, að í heila atvinnugrein
skipist aðeins óheiðarlegt fólk sem
hafi samráð um það hvernig það
háttar sölu á afurðum sínum og á
hvaða verðum. Ætli starfsmenn
sem hafa aðkomu að sölu á mak-
rílafurðum frá Íslandi skipti ekki
tugum. Heilbrigð skynsemi segir að
starfsmenn fyrirtækja, hvort heldur
í sjávarútvegi eða erfðavísindum,
vinni að jafnaði og yfirleitt af heil-
indum.
Mikilvægi rannsókna
Vegna hugleiðinga sinna kallar Kári
eftir því að Alþingi hefji rannsókn
þessara mála. Framhjá því verður
hins vegar ekki litið að öll þau
brigsl um sjávarútveg sem Kári ber
fram varða háttsemi sem er þegar
ólögmæt. Af þeim sökum hefur
Alþingi ekkert hlutverk. Hafi eitt-
hvert fyrirtæki í sjávarútvegi orðið
bert að peningaþvætti, landráðum,
skattsvikum eða þjófnaði, þá er
það hlutaðeigandi eftirlitsaðila að
taka slík mál til rannsóknar standi
til þess rökstuddur grunur. Bless-
unarlega hefur löggjafinn þar sinnt
sínu hlutverki og fest bann við slíkri
háttsemi í lög.
Ég leyfi mér að fagna því að Kári
og aðrir láti sig málefni sjávarút-
vegs varða. Samtalið hlýtur alltaf að
auka skilning. Eins og Kári þekkir
verður kenning í læknavísindum að
byggja á rannsóknum, tilraunum
eða kerfisbundnum athugunum.
Það hlýtur að mega gera þá kröfu til
Kára að hann viðhafi sömu aðferða-
fræði í orðræðunni um samfélags-
mál.
Virðum staðreyndir
Heiðrún Lind
Marteinsdóttir
framkvæmda-
stjóri Samtaka
fyrirtækja í
sjávarútvegi
Sem dæmi má nefna, að
þegar makríll gengur hingað
í veiðanlegu magni yfir
sumarmánuðina er vöxtur
hans hraður og mikil laus
fita er í holdinu. Það gerir
hann því sem næst ótækan
til manneldis. Aflameð-
höndlun, veiðarfæri og sjó-
lag hafa einnig áhrif á gæði.
BHM hefur lengi barist fyrir breytingum á námslána-kerf inu. Ríkisvaldið á að
styðja myndarlega við bakið á
þeim sem ákveða að leggja stund á
háskólanám enda er það fjárfesting
sem skilar sér margfalt til baka í
formi hagsældar og bættra lífs-
gæða almennt í samfélaginu. Um
leið á stuðningskerfið að stuðla að
jöfnum tækifærum til menntunar,
óháð efnahag, kyni, fjölskylduað-
stæðum og samfélagsstöðu að öðru
leyti. BHM styður hugmyndir um
blandað kerfi lána og styrkja, líkt
og tíðkast annars staðar á Norður-
löndum, svo fremi sem jafnrétti til
náms verði tryggt.
Nýlega lagði mennta- og menn-
ingarmálaráðherra fram frumvarp
á Alþingi um Menntasjóð náms-
manna. Verði það að lögum mun
það hafa í för með sér víðtækar
breytingar á fjárhagslegum stuðn-
ingi ríkisins við námsmenn. Frum-
varpið gerir ráð fyrir að tekið verði
upp blandað kerfi lána og styrkja,
meðal annars að norskri fyrir-
mynd. Fram kemur í frumvarpinu
að markmiðið með nýju kerfi sé
að tryggja hagsmuni námsmanna
á Íslandi betur en gert hefur verið.
BHM fagnar frumvarpinu og
telur að þær breytingar sem þar
er mælt fyrir um séu almennt
jákvæðar og til bóta miðað við
núverandi kerfi. Aftur á móti telur
bandalagið að stjórnvöld eigi að
hafa metnað til að styðja enn betur
við bakið á námsmönnum en gert
verður samkvæmt frumvarpinu.
Í því sambandi má til dæmis
benda á að frumvarpið felur í sér
að veittur verður 30% afsláttur af
höfuðstól námsláns ef námsmaður
lýkur námi innan ákveðinna tíma-
marka. Í Noregi er sambærilegt
hlutfall 40%. Einnig má nefna að
samkvæmt frumvarpinu munu
námsmenn með börn á sínu fram-
færi bæði geta fengið styrk og lán
vegna þeirra. BHM telur að stuðn-
ingur ríkisins vegna barna náms-
manna eigi alfarið að vera í formi
styrks.
Vaxtaþak er nauðsynlegt
Samkvæmt frumvarpinu verða
vextir á námslánum breytilegir.
Nauðsynlegt er að sett verði þak á
vextina til að fyrirbyggja að náms-
menn verði látnir bera kostnaðinn
af mögulegum efnahagsáföllum
í framtíðinni. Þá telur BHM að
tryggja þurfi að lántakar þurfi ekki
að greiða af námslánum eftir að
starfsævinni lýkur en þetta er ekki
tryggt í frumvarpinu. Samkvæmt
því verða námslán ótímabundin
og fyrnast ekki, líkt og í núverandi
kerfi. Við viljum að eftirstöðvar
námsláns falli niður þegar lífeyr-
istökualdri er náð eða þegar greitt
hefur verið af láni í 40 ár.
Menntasjóðsfrumvarpið
– skref í rétta átt
Þórunn Svein-
bjarnardóttir
formaður BHM
SÓL ÉG SÁ eftir Ólöfu Nordal
Allur ágóði af sölu rennur til starfs í þágu fatlaðra barna og ungmenna
STYRKTARFÉLAG LAMAÐRA
OG FATLAÐRA
Kúlan sem
gleður alla
2019
Söluaðilar Kærleikskúlunnar 2019 eru:
Casa Kringlunni, Skeifunni og Akureyri · Epal Kringlunni, Skeifunni,
Laugavegi og Hörpu · Hafnarborg Hafnarfirði · Húsgagnahöllin
Reykjavík og Akureyri · Kokka Laugavegi · Listasafn Reykjavíkur
Hafnarhúsinu og Kjarvalsstöðum · Hönnunarsafn Íslands Garðabæ ·
Listasafn Íslands Reykjavík · Líf og list Smáralind · Þjóðminjasafnið
Suðurgötu og Hverfisgötu · Snúran Ármúla · Blómaval um allt land ·
Bústoð Reykjanesbæ · Blóma- og gjafabúðin Sauðárkróki · Norska
húsið Stykkishólmi · Póley Vestmannaeyjum
1 0 . D E S E M B E R 2 0 1 9 Þ R I Ð J U D A G U R12 S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð