Bændablaðið - 23.08.2018, Blaðsíða 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 23. ágúst 201836
Repja er þriðja stærsta uppspretta
jurtaolíu í heiminum og mest af
henni er unnið úr kanadísku yrki
sem kallast Canola. Heimildir um
nytjar á repju framan af öldum
eru fáar og strjálar. Það þyrfti
um 160.000 hektara ræktarlands
til að framleiða nægilega mikið
af repjuolíu innanlands til
að hún nægði fyrir íslenska
fiskiskipaflotann sem lífdísill.
Heimsframleiðsla á repju fór úr 5,6
milljónum tonna árið 1965 í tæp 70
milljón tonn árið 2016. Í fyrstu stafaði
aukningin vegna aukinnar notkunar
á repju til framleiðslu á matarolíu og
fóðri en upp úr aldamótunum 2000
margfaldaðist notkun á henni sem
lífdísil.
Árið 2016 var Kanada stærsti
framleiðandi repju og framleiddi 18,4
milljón tonn. Kína var í öðru sæti með
15,3 milljón tonn og Indland í því
þriðja með 6,8 milljón tonn. Frakkland
var í fjórða sæti með framleiðslu á
4,7 milljónum tonnum og Þýskaland
í því fimmta með 4,6 milljón tonn. Í
kjölfarið koma svo Ástralía og Pólland
með 2,9 og 2,2 milljón tonn.
Kanada er stærsti útflytjandi repju í
heiminum hvort sem það eru repjufræ
eða repjuolía en Bandaríki Norður-
Ameríku stærsti innflytjandinn og
flutti inn rúm 5,3 milljón tonn af
repjuolíu árið 2017.
Samkvænt upplýsingum á
heimasíðu Hagstofu Íslands er repja
flutt inn til Íslands sem fræ, olía til
matvælaframleiðslu og önnur hrá
repjuolía. Árið 2017 var mest flutt
inn af fræi frá Hollandi, 2050 kíló,
500 kíló frá Danmörku og 50 kíló
frá Nýja-Sjálandi. Af repjuolíu til
matvælaframleiðslu er langmest flutt
inn frá Danmörku, rúm 321 tonn og
tæp 20 tonn frá Bretlandi. Innflutt
magn af annarri hrárri repjuolíu árið
2017 voru tæp 188 tonn og allt frá
Danmörku.
Uppruni og saga
Heimildir um nytjar á repju framan
af öldum eru fáar og strjálar. Yfirleitt
er ekki gerður greinarmunur á repju
og öðrum káltegundum í heimildum
og allt einfaldlega kallað kál eða
rófur. Vísbendingar eru um notkun
á repjuolíu til matargerðar og sem
lampaolíu í Asíu fyrir nokkrum
öldum en án efa hafa aðrar
káltegundir einnig verið notaðar til
sama brúks. Til eru ritaðar heimildir
frá 16. öld sem geta um ræktun á
repju í Evrópu vestanverðri og svo
austar í álfunni tíu árum seinna.
Villikál af ýmsum tegundum
vex villt um nánast alla Evróasíu og
er talið að repja Brassica napus sé
blendingur B. oleracea og B. rapa
sem við þekkjum meðal annars sem
framræktað grænkál og rófur. Fræ
repju eru rík af olíu og líklegt að
ræktun á plöntunni hafi hafist vegna
olíuríkra fræjanna.
Þrátt fyrir að repju sé ekki getið í
rituðum heimildum í Evrópu fyrr en á
16. öld er talið að ræktun hennar nái
aftur til 13. aldar í álfunni. Flæmski
læknirinn og grasafræðingurinn
Rembertus Dodonaeus segir í
plöntulista frá 1578 að repja hafi
verið ræktuð veturinn 1470 sem
fóður- og matarkál fátæklinga
umhverfis Genf og víðar.
Talið er að Rómverjar hafi flutt
með sér repjufræ til Bretlandseyja
á landvinningaferðalagi sínu um
Norður-Evrópu en að innfæddir hafi
ekki nýtt sér hana að ráði fyrr en á
16. öld þegar er farið að rækta repju
sem fóðurkál.
Í 15. aldar handriti sem geymt er
í Prag í Tékklandi er mælst til að
brennd sé ólífu- eða repjuolía sem
ljósmeti í lömpum yfir föstuna.
Á átjándu öld var repjuolía notuð
til að kæla gufuvélar járnbrautalesta
og repjuolía var notuð til að
smyrja vélar iðnbyltingarinnar. Í
heimsstyrjöldinni fyrri þótti repjuolía
bera af sem smurolía til sjós og á
tímum seinni heimsstyrjaldarinnar
var repjuolía mikið notuð sem
ljósmeti eða lampaolía.
Repjuolía hefur lengi verið notuð
til sápugerðar.
Nafnaspeki
Á frönsku er repja kölluð colsa
eða navetta en raepsaet eða sloren
í Hollandi. Í Þýskalandi raps og
rübsen og kvetlice og kolnik í
austurhéruðum Þýskalands og
vesturhluta Tékklands. Á ensku
kallast plantan rape og raps á
sænsku, norsku og dönsku. Auk
repja þekkjast heitin fóðurrepja og
mergkál á íslensku.
Repja - Brassica napus var.
oleifera
Einær eða vetrareinær jurt af
krossblómaætt sem á latínu kallast
Brassica napus var. oleifera
og er mest notuð til fóðurs og
olíuframleiðslu. Plantan er með
öfluga stólparót og upp af henni vex
kröftugur stöngull allt að tveggja og
hálfs metra hár og fjórir sentímetrar
að þvermáli eftir afbrigðum. Stöngull
er með fremur stórum stakstæðum
og fjaðurstrengjóttum laufblöðum.
Blómin eru skærgul og mynda
klasa. Repja er sjálffrjóvgandi og
á frjóvgun sér stað með vindi eða
skordýrum og búa býflugur til
hunang úr blómasafanum. Eftir
blómgun myndast skálpar eða langir
belgir sem geyma og þroska kúlulaga
fræin sem innihalda 30 til 50% olíu.
Mest ræktaða repjuyrki í heimi
kallast Canola. Yrkið var þróað
við plöntuvísindadeild Manitoba-
háskóla í Kanada og sett á markað
við lok sjötta áratugar síðustu aldar.
Í dag er stór hluti repju í ræktun í
Norður-Ameríku erfðabreyttur og
það sem er kallað Roundup ready.
Sumar- og vetrarrepja
Fjöldi afbrigða af repju eru ræktaðar
í heiminum en hér á landi skiptast
þau gróflega í sumar- og vetrarrepju.
Sumarrepja er hraðvaxta og nær
allt að eins og hálfs metra hæð og
blómstrar eftir 60 til 70 vaxtardaga.
Vetrarrepjan, sem einnig er kölluð
fóðurkál, myndar ekki blóm á fyrsta
sumri eftir sáningu. Hún vex hægar
en sumarrepja og þarf um 120
vaxtardaga til að ná þokkalegri hæð.
Á heimasíðu Landbúnaðarháskóla
Íslands segir að vetrarrepja sé
mikilvægasta fóðurjurtin sem ræktuð
er hér á landi til haustbeitar, bæði fyrir
mjólkurkýr og sláturlömb. Hún er
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Skálpar og fræ.
Minnisvarði um Vestur-Íslendinginn Baldur Stefánsson, sem kallaður er
faðir Canola-olíunnar.
Repja er einær eða vetrareinær jurt af krossblómaætt sem er notuð til matvæla-, fóðurs- og olíuframleiðslu. Mynd / TB
Feðgarnir Hörður Daði Björgvinsson og Björgvin Harðarson á Hunkubökkum á repjuakri að Sandhóli í Meðallandi. Þar er framleidd matarolía úr repju. Mynd / TB