Bændablaðið - 14.02.2019, Blaðsíða 40

Bændablaðið | Fimmtudagur 14. febrúar 201940
LESENDABÁS
Sjötíu ár liðin frá fjöldaflutningum Þjóðverja til Íslands
Tilefni þessara skrifa er viðtal
við Herbert Beck, sendiherra
Þýskalands á Íslandi, í
Bændablaðinu í desember sl.,
sem kynnti þá ætlan að minnast
þess að nú eru 70 ár liðin frá
því að hundruð Þjóðverja
komu til að vinna á Íslandi.
Að ráðningartímanum loknum
héldu margir aftur til sinna
heima. Aðrir settust hér að,
urðu íslenskir ríkisborgarar og
samlöguðust samfélaginu, hver
á sinn hátt.
Bakgrunnur fólksins var
margvíslegur. Sumir voru
heimilislausir flóttamenn sem
orðið höfðu innlyksa nyrst í
Þýskalandi eftir stríðið, aðrir voru
í ævintýraleit en flestir áttu það
sameiginlegt að vera að flýja bág
lífskjör, húsnæðisskort og lakar
framtíðarhorfur. Hér verða rifjaðar
upp nokkrar tölulegar staðreyndir
varðandi komu þessa fólks en þær
hafa verið nokkuð á reiki og ýmsar
beinlínis rangar upplýsingar komist
í umferð eins og til dæmis að um
skipulega hjónabandsmiðlun hafi
verið að ræða. Því fer víðs fjarri.
Fyrsti hópurinn kom með
Brúarfossi
Fyrstu Þjóðverjarnir sem hingað
komu 1949 voru átta stúlkur
sem komu til Reykjavíkur með
Brúarfossi 1. apríl.
Skipið sigldi frá Hamborg 23.
mars og hafði viðkomu í Bretlandi
á leiðinni til Íslands. Að því er
fram kemur í viðtali við eina
þeirra, Hildegard Valdason (DV
27. september 1997) höfðu sjö
stúlknanna verið ráðnar til að vinna,
annaðhvort á Landspítalanum eða
á berklahælinu á Vífilsstöðum,
en sú áttunda í hópnum, Margot
Gamm, er móðir þess sem þessar
línur ritar. Hennar beið allt annað
hlutskipti á Íslandi.
Vistráðning Margotar
Margot var einungis 17 ára gömul
þegar hún sté á skipsfjöl í Hamborg
og hélt á vit ævintýranna á Íslandi.
Sex dögum áður hafði hún lokið
miðskólaprófi í Hamborg en þar
bjó fjölskyldan (móðir Margotar
með tvö börn, afi og amma og
veikur móðurbróðir) í lítilli risíbúð
við þröngan kost.
Faðirinn, Karl, hafði fallið á
austurvígstöðvunum strax í mars
1942. Framtíðaráform Margotar
voru að hefja nám í hjúkrun en til
þess geta það þurfti hún að vera
orðin 18 ára. Upp á það vantaði
tæpt ár þannig að þegar henni
bauðst skyndilega vinna á Íslandi
var hún snögg að grípa tækifærið.
Það var kennari Margotar,
Anneliese Timmermann, sem hafði
milligöngu um ráðninguna. Bróðir
kennarans, Günter Timmermann,
var giftur íslenskri konu,
Þóru, en hún var dóttir Bjarna
Guðmundssonar bókara og síðar
kaupfélagsstjóra á Höfn og konu
hans, Ingibjargar Gunnlaugsdóttur.
Í stríðsbyrjun hafði Günter verið
kallaður í þýska herinn þannig að
hann fluttist með Þóru konu sinni
til Hamborgar. Þar fæddist þeim
dóttirin Björk árið 1942.
Eftir að styrjöldinni lauk
flúðu þær mæðgur til Íslands
en hernámsyfirvöld í Hamborg
meinuðu eiginmanninum lengi
vel för til Íslands þannig að
foreldrarnir bjuggu hvort í sínu
landinu. Móðirin í Reykjavík en
faðirinn í Hamborg. Björk litlu
var aftur á móti komið í fóstur
til afa síns og ömmu austur á
Hornafirði og þar ólst hún upp
fram að fermingu. Til að viðhalda
þýskukunnáttu Bjarkar ákváðu
aðstandendur hennar að fá inn á
heimilið þýskumælandi stúlku,
sem auk þess að tala við barnið
átti að aðstoða við heimilisstörf.
Landbúnaðarverkafólkið
Í ársbyrjun 1949 báðu íslensk
stjórnvöld Árna Siemsen,
vararæðismann Íslands í
Lübeck, um aðstoð við að ráða
landbúnaðarverkafólk til Íslands.
Búnaðarfélag Íslands hafði
milligöngu um að ráða fólkið til
starfa innanlands.
Alls komu 314 Þjóðverjar
til landsins þetta ár á vegum
Búnaðarfélagsins – eins
og Páll Zóphóniasson
rekur skilmerkilega í
samantekt sem hann
vann í árslok 1950
og birti næsta ár í
Búnaðarritinu. Þar
er farið í tilurðina
að komu fólksins,
dreifingu þess eftir
landshlutum og
afdrif.
Á s e i n n i
árum hafa ýmsir
fræðimenn farið
nánar í saumana á
afdrifum þessa fólks,
meðal annarra Nína
Rós Ísberg, sem varði doktorsritgerð
sína um efnið við Lundúnaháskóla
árið 2010. Einnig Pétur Eiríksson
sagnfæðingur, sem meðal annars
birti sínar niðurstöður árið 2007 í
tímaritinu Sagnir (27: 20-26).
Stærsti hópurinn, 184 full-
orðnir og eitt barn, kom með
strandferðaskipinu Esju 8. júní 1949
en skipið hafði verið gagngert sent
eftir fólkinu til Hamborgar. Næstu
mánuðina komu 130 Þjóðverjar
til viðbótar til landsins, oftast
með íslenskum togurum sem
lönduðu ísfiski í Cuxhaven eða
Bremerhaven. Þeir síðustu komu
samt ekki fyrr en í nóvember. Rétt
tæpur helmingur þessa fólks kom
frá hernámssvæðum Vesturveldanna
í Þýskalandi, álíka fjöldi kom frá
hernámssvæðum Sovétríkjanna
en stundum (í 8% tilvika) vantaði
upplýsingar um uppruna fólksins.
Rætur þýska verkafólksins lágu
greinilega víða um Evrópu.
Afdrif
Samkvæmt ofansögðu eru heimildir
fyrirliggjandi um að minnsta
kosti 323 Þjóðverja sem komu til
landsins árið 1949. Um helmingur
þessa fólks settist að á Íslandi til
frambúðar. Sé einvörðungu horft
til landbúnaðarverkafólksins (314
manns) héldu 124 konur og 44
karlanna aftur til Þýskalands eftir
að vistráðningunni á Íslandi lauk,
sumir fóru reyndar fyrr heim eins og
Páll Zóphóniasson rekur í greininni
í Búnaðarritinu. Aftur á móti settust
146 þeirra að á Íslandi til frambúðar.
Í þeim hópi voru 114 konur og 32
karlar.
Fjöldi karlanna sem hér settust að
hefur komið mörgum á óvart. Margir
hafa talið þá vera færri, en talið var
erfiðara fyrir þá að festa hér rætur
heldur en konurnar sem öðluðust
sjálfkrafa íslenskan ríkisborgararétt
þegar þær giftust íslenskum körlum,
svo fremi sem giftingin fór fram
fyrir 1. janúar 1953. Pétur Eiríksson
sagnfræðingur rannsakaði íbúaskrár
og ýmsar aðrar heimildir og komst
að þeirri niðurstöðu að þýsku
konurnar og karlmennirnir sem
hingað komu 1949 hafi eignast 340
börn sem komust á legg.
Margot verður húsfreyja í sveit
Foreldrar undirritaðs hittust fyrst í
byrjun júlí 1949. Faðir minn, Skírnir
Hákonarson, þá 38 ára bóndi á
Borgum í Hornafirði, hafði nokkru
áður fengið Akureyrarveikina
illræmdu og eftir það
þjáðst af þreytu og
magnleysi. Þess vegna
ákvað hann að fá sér til
hjálpar við búskapinn
einn þeirra þýsku
landbúnaðarverka-
manna sem í boði
voru á vegum
Búnaðarfélagsins. Sá
sem Búnaðarfélagið
valdi og sendi austur var
ungur maður, borinn og
barnfæddur í Hamborg,
Hans Wolfgang May að
nafni.
Þegar símskeyti barst
að Borgum með upplýsingum
um það hvenær flugvél með
vinnumanninn innanborðs ætti að
lenda á vellinum á Melatanga, brá
Skírnir á það ráð, að heimsækja
kaupfélagsstjórahjónin og fá þau
til að ljá sér Margot sem túlk.
Hann hafði frétt að hún væri víst
strax – eftir ríflega þriggja mánaða
dvöl á landinu – farin að tala „svo
ljómandi góða íslensku“. Til að gera
langa sögu stutta felldu Margot og
Skírnir hugi saman. Að vistinni í
kaupfélagsstjórabústaðnum lokinni
(lok febrúar 1950) flutti Margot
inn í Borgir, þau trúlofuðust og
giftu sig 17. desember 1950. Og
tengdamóðirin sá til þess að lítil
klausa birtist um giftinguna í
hverfisblaðinu í Hamborg.
Margot og Skírni búnaðist vel.
Börnin urðu fimm (mynd) og með
tímanum, þegar búskap var hætt í
Borgum, varð Margot handmennta-
og þýskukennari í Nesjum og á Höfn
í fullu starfi, allt þar til hún fór á
eftirlaun.
Svipaða sögu er að segja af
vinnumanninum því Hans og
Björk, systir Skírnis, felldu hugi
saman, þau giftust og eignuðust
þrjú mannvænleg börn. Þýskir
erfðavísar blönduðust sem sagt
genum Borgasystkinanna, þeirra
Skírnis og Bjarkar, systkinanna sem
eignuðust afkomendur en þeir eru
þegar þetta er ritað 36 talsins.
Lokaorð
Allir eiga Þjóðverjarnir sem hingað
fluttust sína sögu. Líka þeir sem hurfu
á ný til heimaslóðanna eftir veruna
á Íslandi. Hvaða aðstæður voru
þeir að yfirgefa ytra? Hvernig gekk
þeim að aðlagast á Íslandi? Hvað
reyndist þeim erfiðast og hvernig
þróuðust tengslin við venslafólkið
sem lifði stríðshörmungarnar í
Þýskalandi af? Lífssaga Margotar í
Borgum er á margan hátt forvitnileg
og er skráning hennar þegar hafin,
ekki hvað síst vegna þrýstings frá
afkomendum hennar.
Í niðurlagsorðum áðurnefndrar
greinar Péturs Eiríkssonar
sagnfræðings kemur fram að ekki
séu heimildir fyrir öðru en að
þeir Þjóðverjar sem hér settust að
hafi orðið hinir bestu þegnar. Þeir
hafi samlagast íslensku þjóðinni
svo fullkomlega að þeir týndust í
fjöldanum. Mjög líklegt er að þeir
hafi flutt með sér ýmis hin bestu
einkenni þýsku þjóðarinnar eins
og hreinlæti, skipulagshæfileika,
stundvísi og áreiðanleika, og smitað
þessum einkennum út frá sér. Á þann
hátt hafi fólkið á hæglátan hátt haft
áhrif án þess að láta mikið fyrir sér
fara.
Karl Skírnisson
Þýskar stúlkur sem komu með Brúarfossi 1. apríl 1949. Í efsta þrepinu
stendur Margot Gamm.
Skírnir Hákonarson í útreiðartúr með Margot Gamm og þýska vinnumanninum
Hans Wolfgang May (síðar nefndur Hans Jóhannsson) í Borgum í ágúst
1949. Ljósmyndina tók Björk Hákonardóttir.