Fréttablaðið - 20.06.2020, Blaðsíða 22

HINS VEGAR SEGIR ÆTT-
FRÆÐIGRUNNUR OKKAR
ÍSLENDINGA AÐ ÞAÐ SÉU
TUGIR OG MÖGULEGA
HUNDRUÐ ÍSLENDINGA
SEM ERU Í 25 TIL 50%
HÆTTU Á AÐ BERA ÞENN-
AN GALLAÐA ERFÐAVÍSI.
Hákon Hákonarson, f o r s t ö ð u l æ k n i r er fðarannsókna-seturs bar nahá-skólasjúkrahússins í Fíladelfíu, þekkir
vel til sögu Katrínar og hefur frá
fyrsta degi leitað lækningar fyrir
hana og aðra sem þjást af arfgengri
íslenskri heilablæðingu.
Getur þú sagt mér stuttlega frá
þessum sjúkdómi?
Sjúkdómurinn sem um ræðir
gengur undir nafninu arfgeng
íslensk heilablæðing og orsakast
af stökkbreytingu í erfðavísi sem
kallast cystatin C, en þessi amínó-
sýrubreyting veldur sjúkdómnum.
Stökkbreytt cystatin C veldur því að
mýlildi (amyloid) f léttast saman og
hleðst upp í líkamanum, en heila-
æðar eru sérstaklega viðkvæmar
fyrir þessari upphleðslu, sem leiðir
að lokum til þess að æðin annað-
hvort rofnar og það verður heila-
blæðing eða lokast sem orsakar
heiladrep (ischemic stroke).
Í upphafi geta þessar blæðingar
verið vægar og haft tiltölulega lítil
einkenni, eins og Katrín lýsti í upp-
hafi, en vanalega ágerast þær með
tímanum og geta valdið lömunum
sem ganga misvel til baka. Stærstu
og mestu blæðingarnar geta síðan
valdið dauðsföllum.
Hvers vegna er talað um arfgenga
heilablæðingu?
Sjúkdómurinn er ættlægur og
erfist með ríkjandi hætti, þannig
að það nægir að einn stafur í erfða-
menginu sé breyttur til að sjúk-
dómurinn komi fram (amínósýru-
breyting, L68Q ).
Í ríkjandi sjúkdómum eru helm-
ingslíkur á að nýfætt barn erfi gall-
aða genið sem leiðir til sjúkdómsins,
og erfist það þá annaðhvort frá
föður eða móður.
Hvenær og hvar kom hún fram?
Þegar ættfræðigrunnur Íslend-
inga er skoðaður, bendir allt til þess
að þessi stökkbreyting hafi átt sér
stað í ákveðnum einstaklingi fyrir
um 500 árum. Það er möguleiki
að einhver ávinningur hafi fylgt
stökkbreytingunni á þeim tíma, en
meðalaldur fólks var ekki hár þá og
það er athyglisvert að einstaklingar
sem báru þennan erfðavísi (gen)
lifðu eðlilegu lífi og náðu sama líf-
aldri fram á 19. öld.
Fæða Íslendinga fram að þeim
tíma var mjög ketogen (kjöt sem
geymt var með mismunandi hætti),
en þegar sykurinnflutningur byrj-
aði á síðari hluta 18. aldar fór í fram-
haldi að bera á því að fólk sem átti
ættir að rekja til þeirra sem báru
þennan erfðavísi (sem við vitum í
dag, en var ekki þekkt á þeim tíma)
fór að fá heilablæðingar og deyja á
unga aldri (20-40 ára). Það sem er
athyglisverðast er að þessi keto-
gen fæða Íslendinga á þeim tíma,
hefur ákveðin afoxunaráhrif sem
mögulega hefur komið í veg fyrir
að mýlildið f léttaðist saman, en
ófléttað mýlidi fellur ekki út í æðar
eða aðra líkamshluta.
Er sjúkdómurinn á undanhaldi
eða fjölgar tilfellum hans?
Þar sem þeir einstaklingar sem
eru arf berar af þessum erfðavísi fá
oft áföll á unga aldri og deyja ungir,
þá fjölga þeir sér síður og sjúk-
dómurinn ætti því að vera frekar á
undanhaldi, en þetta hefur þó ekki
verið rannsakað.
Í dag getum við notað ættfræði-
grunn okkar Íslendinga sem byggir
á fjölskyldusögu hans, til að reikna
út hættuna á að einstaklingur sé
arf beri þessa erfðavísis. Við slíka
útreikninga er nokkuð ljóst að það
eru tugir Íslendinga, mögulega
hundruð, sem hætta er á að beri
þennan erfðavísi og vita ekki um
það.
Þegar við byrjuðum okkar rann-
sóknir þá fengum við ekki leyfi frá
yfirvöldum eins og Vísindasiða-
nefnd og Lyfjastofnun til að leita til
einstaklinga sem eru í áhættu vegna
fjölskyldutengsla og bjóða þeim
í próf til að útiloka eða staðfesta
Rannsakar nýtt lyf við
arfgengri heilablæðingu
Hákon Hákonarson, forstöðulæknir erfðarannsóknaseturs barnaháskólasjúkrahússins
í Fíladelfíu í Pennsylvaníu, rannsakar nú lyf sem virðist minnka útfellingar í æðum og
þannig líkurnar á heilablæðingu. Lyfið gæti einnig hjálpað Alzheimer-sjúklingum.
Hákon segir bráðabirgðaniðurstöður rannsóknar á rúmlega 20 einstaklingum benda til jákvæðra áhrifa Kacityn, sem hefur engar þekktar aukaverkanir.
sjúkdóminn, þar sem það er talið
að það brjóti í bága við persónu-
verndarlög að upplýsa einstaklinga
um að hætta sé á að þeir beri gall-
aða genið, þar sem reikna má með
að sumir þeirra, að minnsta kosti,
myndu ekki vilja vita það.
Við getum því einungis nálgast
einstaklinga í gegnum þá sem
eru með þekktan sjúkdóm (yfir-
leitt vegna þess að þeir hafa fengið
heilablæðingu), ef þeir eru tilbúnir
að ræða við skyldmenni um að láta
vita hvort þeir eru arf berar eða
ekki. Það geta hins vegar allir, sem
hafa á því áhuga, óskað eftir að fara
í erfðapróf á erfðafræðirannsókna-
stofu Landspítalans.
Nú fyrirfinnst þessi sjúkdómur
aðeins á Íslandi – hversu mörg tilfelli
eru þekkt og hvers vegna ætli hann
finnist aðeins hér?
Lyfjarannsóknin sem við erum
að framkvæma hefur einungis leyfi
yfirvalda (Lyfjastofnunar, Vísinda-
siðanefndar og Persónuverndar)
til að leita til þeirra sem eru með
þekkta stökkbreytingu – þetta eru
um 25 einstaklingar á Íslandi.
Hins vegar segir ættfræðigrunnur
okkar Íslendinga að það séu tugir
og mögulega hundruð Íslendinga
sem eru í 25 til 50% hættu á að bera
þennan gallaða erfðavísi – en við
höfum ekki leyfi til að leita til þeirra
vegna persónuverndarlaga.
Það er líklegt að sumum finnist
þetta vera rangt, ekki síst ef um er
að ræða lyf sem getur komið í veg
fyrir sjúkdóminn. Þetta er því við-
kvæmt mál og þær siðfræðireglur
sem við förum eftir, eru að upplýsa
einstaklinga ekki um að þeir séu í
áhættu að bera gallaða genið nema
þeir óski sjálfir eftir því.
Hvað heitir lyfið og hvernig virkar
það?
Lyfið heitir Kacityn og var gefið
nafn af Katrínu. Lyfið kemur í veg
fyrir að mýlildi geti f léttast saman,
en einungis f léttur sem þannig
myndast falla út í æðar og aðra vefi
líkamans, svo lyfið stoppar nýjar
útfellingar og samkvæmt niður-
stöðum úr þeim rannsóknum sem
við höfum gert bendir allt til þess
að mýlildin sem hafa fallið út leysist
upp á einu til tveimur árum, sam-
kvæmt mælingum á útfellingum í
húð þessara einstaklinga.
Hvert eruð þið komin í prófunum
á lyfinu?
Við komum til með að ljúka rann-
sókn á rúmlega 20 einstaklingum,
þar sem 17 fóru í lyfjameðferð, núna
í haust og förum þá ítarlega yfir öll
rannsóknargögnin.
Hverjir eru með þér í þessum
rannsóknum? Hafa þær tekið mik-
inn tíma og verið kostnaðarsamar?
Ég er að vinna með starfsfólki á
Landspítalanum og Háskóla Íslands
að þessum rannsóknum. Við byrj-
uðum að skrifa rannsóknarpróto-
kol árið 2017, eftir að hafa rann-
sakað blóð- og húðsýni frá þessum
einstaklingum í rúm tvö ár og
fundið lyf sem kom í veg fyrir að
mýlildið f léttaðist saman og feng-
um prótokolinn samþykktan í maí
2019 og höfum verið að prófa lyfið á
þátttakendum síðan. Það var mjög
mikill vilji, hjá öllum sem við leit-
uðum til sem höfðu þekktan sjúk-
dóm, til að taka þátt – við náðum
nánast öllum inn í skimun, en suma
varð að útiloka út af þeim kríteríum
sem leyfi var gefið fyrir. Þetta vissu-
lega kostar sitt, en ef það hjálpar og
kemur mögulega í veg fyrir að sjúk-
dómurinn myndist, ef tekið nógu
snemma á ævinni, eða hemur fram-
vindu sjúkdómsins, þá spyr maður
ekki að kostnaði.
Hverjum gæti lyfið hjálpað?
Öllum þeim sem hafa þessa
ákveðnu stökkbreytingu (L68Q ) og
mögulega aðra arfgenga sjúkdóma
þar sem um er að ræða útfellingar á
eggjahvítuefnum. Mýlildi er vissu-
lega eitt aðallíkamsefnið sem fellur
út í heila sjúklinga með Alzheimer-
sjúkdóm, þannig að það er ekki úti-
lokað að þetta lyf geti hjálpað þar
líka.
Hefur það hægt á þróun sjúk-
dómsins í tilfelli Katrínar?
Ef marka má sjúkdómseinkenni
Katrínar, fékk hún heiftarlega
blæðingu um það bil einu ári eftir
greiningu sem lamaði hana alger-
lega. Hún hefur verið á lyfinu síðan
með góðum árangri og ekki fengið
neina alvarlega blæðingu síðan,
sem er góðs viti.
Þegar við skoðuðum útfellingar
á mýlildinu í húð hennar, þá sýndi
hún 70% lækkun eftir að hafa verið
á lyfinu í 15 mánuði. Þetta er mjög
jákvætt, en ætla má að ef mýlildið
er að hverfa úr húðinni sé það líka
að hverfa úr heilanum og heila-
æðum. Við höfum hins vegar engin
góð greiningartæki til að staðfesta
það í dag en það verður vonandi í
framtíðinni.
Ertu bjartsýnn á að það geti
hjálpað einstaklingum í áhættuhópi
og ætti að taka það í fyrirbyggjandi
skyni?
Það er ekki spurning í mínum
huga að lyfið er að koma í veg fyrir
að mýlildi f léttist saman, enda
höfum við sterk gögn sem sýna það
og ef mýlildi f léttast ekki saman, þá
fellur það ekki út í æðar og aðra vefi
líkamans.
Ef niðurstöður úr rannsókninni
sýna jákvæð áhrif, hliðstætt því
sem okkar bráðabirgðaniðurstöður
benda til, þá tel ég mikilvægast að
byrja að gefa lyfið þeim sem eru
arf berar á unga aldri, en það eru
engar aukaverkanir af þessu lyfi
sem við þekkjum sem skipta máli.
Því það gæti komið í veg fyrir að
sjúkdómurinn myndi nokkurn
tíma þróast, því það yrðu engar
útfellingar.
Þegar við höfum farið yfir niður-
stöður rannsóknarinnar sem við
erum að framkvæma þá komum
við til með að vita meira um hvern-
ig staðan er. Næstu skref væru svo
að fá leyfi til að sækja til þeirra sem
eru í áhættu, greina þá sem eru
jákvæðir og byrja meðferð strax og
meta svo áhrifin yfir næstu 5-10 ár,
því ef hægt er að koma í veg fyrir
útfellingar á mýlildi, þá er enginn
sjúkdómur, þrátt fyrir að viðkom-
andi beri gallaða genið.
Björk
Eiðsdóttir
bjork@frettabladid.is
2 0 . J Ú N Í 2 0 2 0 L A U G A R D A G U R22 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð