Morgunblaðið - 16.01.2020, Qupperneq 41

Morgunblaðið/Sigurður Ægisson
Athafnamaður Ketill
Ketilsson átti veg og
vanda að því að Hvals-
neskirkja var reist. Hún
var vígð 1887 og er
kirkja Sandgerðinga.
verið útrýmt í Eldey á áratugunum
áður en síðustu fuglarnir hafi verið
drepnir og má ráða að safnarar hafi
þar ekki átt lítinn hlut að máli því
flestir uppstoppaðir geirfuglar á söfn-
um á þessum tíma, svo og geirfugls-
egg, eigi uppruna sinn í Eldey.
Hitt sé þó ljóst að aldrei hafi verið
mikið um geirfugl við Íslands-
strendur miðað við ýmis önnur svæði.
Geirfuglinn hafi verið útbreiddast-
ur á Nýfundnalandi en þó orðið út-
dauður þar um aldamótin 1800. Sjó-
menn höfðu nýtt hann óspart til
matar og til beitu og gekk mjög ört á
stofninn af þeim sökum. Þetta er í
góðu samræmi við niðurstöður síðari
tíma vísindamanna. Þannig segir í
grein eftir Ævar Petersen fuglafræð-
ing sem ber heitið Brot úr sögu geir-
fuglsins (Náttúrufræðingurinn, 65.
árgangur 1995, bl. 53-66): „Þótt Ís-
lendingar hafi orðið svo ólánsamir að
drepa síðustu tvo geirfuglana er á
engan hátt hægt að kenna þeim ein-
um um að hafa útrýmt tegundinni.
Örlög hennar voru að mestu ráðin
annars staðar því aðeins smábrot af
heildarstofninum var hér við land.
Hins vegar er sjálfsagt að draga lær-
dóm af þessum atburði og vera hans
ávallt minnug í umgengni okkar við
náttúruna.“
Hvað er þá rétt?
Upp úr stendur þá þetta: Geirfugl-
inn var kominn í bráða útrýmingar-
hættu þegar Ketill Ketilsson er barn
og unglingur. Menn höfðu nýtt sér
fuglinn til manneldis og síðan varð
hann eftirsóttur söfnurum sem áður
segir. Sjómenn á þessum tíma nýttu
sér þetta og flýtti það enn fyrir út-
rýmingunni. Árið 1844 voru aðeins
tveir fuglar eftir, að því er best er vit-
að, þegar send var sveit manna út í
Eldey. Þrír menn fóru upp í eyna,
einn af þeim var Ketill Ketilsson sem
þá var kornungur maður, tvítugur að
aldri, og á þeim tíma ekki sá for-
göngumaður sem hann síðar varð,
hvað þá gerandi í geirfuglaútgerðinni
sem var að líða undir lok þegar hann
var á barnsaldri! En upp í eyna fór
hann, félagar hans drepa þá tvo fugla
sem þeir sjá, hann tekur upp egg, sér
það er brotið og leggur það frá sér.
En hér byrjar svo síðari tíma spun-
inn, „ ætla má að eggið hafi verið
gráungað“ og það því „einmitt verið
Ketill, sem drap síðasta geirfuglinn!“
Undir venjulegum kring-
umstæðum hefðu menn leitt þetta tal
hjá sér svo út í hött sem það var. En
það hefur aldeilis ekki verið gert.
Ekki kann ég skýringu á því hvers
vegna aðförin að mannorði Ketils
Ketilssonar varð eins lífseig og raun
ber vitni. Ég get mér þess til að
vegna þess hve hann átti eftir að
verða stöndugur maður þá hafi menn
hneigst til að eigna honum allar
gjörðir, góðar og illar, slíkur gerandi
varð hann þegar á ævina leið.
Kannski fáum við síðbúnar
útskýringar ritstjóra
Alþýðublaðsins
Hvað skýrir hins vegar rætnina
sem fram kemur í skrifum um hann
og afkomendur hans veit ég ekki. Á
meðal afkomenda hans voru vissu-
lega kröftugir og málsmetandi ein-
staklingar. Nefni ég þar Odd Ólafs-
son, lækni á Reykjalundi og alþingis-
mann, Ásbjörn Ólafsson heildsala,
Sigurð Ólafsson, bóksala, Gunnar
Ólafsson bifreiðastjóra, Unni Ólafs-
dóttur listakonu og marga fleiri sem
Alþýðublaðið telur alla skilmerkilega
upp í grein um þessa vafasömu ætt í
ítarlegri umfjöllun árið 1971. Í til-
vísun til móður minnar, Margrétar
Helgu Vilhjálmsdóttur, sem einnig er
talin þarna upp, segir hvaða manni
hún er gift og er það eflaust dæmi-
gert fyrir tíðarandann! Ekki veit ég
til þess að Alþýðublaðið hafi átti ein-
hverjar óuppgerðar sakir við foreldra
mína og almennt voru þau hlynnt því
að vernda náttúru Íslands!
Fróðlegt væri, sögunnar vegna, að
heyra hvernig ritstjóri blaðsins á þess-
um tíma, Sighvatur Björgvinsson,
skýrir þessi skrif blaðsins jafn ótrúleg
og þau voru, að ógleymdri mynd-
skreytingunni: „Okkur tókst að verða
okkur úti um mynd af manninum sem
drap síðasta geirfuglinn hér við land
árið 1844 eða fyrir réttum 127 árum
síðan. Maður þessi var Ketill Ketils-
son, bóndi í Kotvogi í Höfnum.“
Daginn eftir andmælti dr. Finnur
Guðmundsson, fuglafræðingur, þess-
um furðulega málflutningi og rang-
færslum Alþýðublaðsins en enga af-
sökunarbeiðni hef ég séð af hálfu
blaðsins og var þó áhugi mikill á mál-
inu því á þessum tíma fór fram pen-
ingasöfnun til að kaupa til landsins
uppstoppaðan Eldeyjargeirfugl.
En hver var Ketill?
Ketill Ketilsson var fæddur á Sval-
barði á Álftanesi árið 1823. Barn-
ungur missti hann móður sína og
flutti hann með föður sínum sjö ára
gamall að Kirkjuvogi í Höfnum. Síðar
flutti hann að Kotvogi og bjó þar með
konu sinni, Vigdísi Eiríksdóttur frá
Litla-Landi I Ölfusi, til æviloka árið
1902.
Sem fulltíða maður gerðist Ketill
umsvifamikill útgerðarmaður með
meiru og fór af honum einkar gott
orð. Tekið var til þess hve hjálp-
samur hann var öllum þeim sem
stóðu höllum fæti og þurftu að-
stoðar við í lífinu. Haft er eftir Finni
Jónssyni, fræðimanni á Kjörseyri
að Ketill Ketilsson stórbóndi, „for-
maður, sjósóknari og dannebrogs-
maður“ hafi verið „tilkomumesti
maður“, sem hann hafi séð og
kynnst á ævinni. (Jón Thorarensen,
Litla Skinnið bls. 27-42).
Hjálpsamur og listfengur
og öllum hjálparhella
Sem dæmi um frumkvæði hans og
dugnað má vísa til ýmissa mannvirkja
og er þar þekktust Hvalsneskirkja
sem hann reisti á eigin kostnað, fyrst
timburkirkju og síðan steinkirkju,
sem enn stendur.
Í sinni kunnu og merku bók, Ís-
lenskum þjóðlögum, tekur Bjarni
Þorsteinsson sérstaklega til þess hve
ríkri tónlistargáfu Ketill hafi búið yfir
og miðlað henni vel. Sjálfur hafi hann
sungið betur en flestir menn.
Frá því er skemmst að segja að þar
sem Ketill fór blómstraði byggð því
athafna- og menningarlíf naut óspart
góðs af framlagi hans. Um þetta ber
samtímamönnum Ketils Ketilssonar
almennt saman um.
Og þá spyr ég: Hver vill ekki vera
slíkur maður?
Svari hver fyrir sig.
Við Andri Snær ættum
að skilja hvor annan
Andri Snær Magnason skrifar
þannig ekki í neinu tómarúmi þegar
hann fjallar um illvirkjann sem út-
rýmdi geirfuglinum og hans afkom-
endum.
Væri fróðlegt að fá það fram hvort
hann er reiðubúinn að endurmeta
skrif sín í ljósi þess sem hér hefur
verið bent á. Bók hans er samfelldur
óður til forfeðra hans, foreldra, afa og
amma, og frændgarðsins alls og sjálf-
ur segist hann tileinka skrif sín börn-
um sínum og barnabörnum. Ég kann
að meta þessa ræktarsemi. Fyrir vik-
ið mætti ætla að sá sem þannig hugs-
ar geti skilið að aðrir kunni að bera
svipaðar tilfinningar í garð þeirra
sem að þeim standa og að ef orðstír
þeirra er meiddur að ósekju þá kalli
það á viðbrögð og leiðréttingu.
Spyr sá sem fær þennan dóm:
„Þegar amma og afi fæddust var
fólk á lífi sem var uppi á tímum geir-
fuglanna. Þá hvíldi skömm yfir af-
komendum Ketils og félaga hans sem
drápu síðustu dýrin Ef við skoðum
spár vísindamanna og gerum ekkert
róttækt núna verður dómur sögunnar
um sjöttu útrýminguna á svipaða leið.
Tilvist okkar verður sveipuð skömm.
Kannski verður öll saga okkar hlaðin
aukamerkingu um afleiðingarnar: Við
vissum hvað var að gerast. Við vorum
öll Ketill.“
Eitt er víst að Andri Snær Magna-
son telur sig ekki hafa verið Ketil
Ketilsson í sínum gjörðum og vill
forða öðrum frá slíkum örlögum.
Ég er hins vegar fullkomlega sátt-
ur við minninguna um langafa minn.
Og höfundi Tímans og vatnsins og
hverjum þeim sem heyra vill, vil ég
trúa fyrir því að ég vil gjarnan vera
Ketill.
Höfundur er afkomandi Ketils
Ketilssonar.
UMRÆÐAN 41
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 16. JANÚAR 2020
Byltingarkennd nýjung í
margskiptum glerjum
50–65% stærra lessvæði