Morgunblaðið - 20.02.2020, Síða 39

39
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. FEBRÚAR 2020
Esjan Svífur yfir Esjunni sólroðið ský, söng Raggi Bjarna um árið í laginu Vorkvöld í Reykjavík. Ekki er nú vorið alveg komið en það styttist í það. Dagarnir lengjast og sólin hækkar á lofti.
Kristinn Magnússon
Staðan er snúin í strandríkja-
samningum Íslands. Í tæpan ára-
tug hefur ekki verið til staðar
samkomulag um stjórn veiða úr
þremur stóru uppsjávarstofn-
unum sem við Íslendingar stund-
um veiðar úr. Hefur heildarveiði
makríls, kolmunna og norsk-
íslenskrar síldar því verið langt
umfram vísindaráðgjöf á hverju
ári. Þetta er ófremdarástand, sem
ekki getur endað með öðru en að
stofnarnir láti undan síga. Ef ekki
næst samkomulag milli strand-
ríkjanna munu allir tapa. Það er heldur ekki
vinaþjóðum sæmandi að standa í slíkum deilum
sem bæði hafa neikvæð áhrif á samskipti og
stofna fiskistofnunum í hættu. Við höfum dæmi
úr sögunni um það hvernig slíkt getur endað,
og er þar nærtækast hrun norsk-íslensku
síldarinnar í lok sjöunda áratugar síðustu aldar.
Það liðu 27 ár frá hruni stofnsins þar til íslensk
skip gátu að nýju hafið veiðar úr þeim stofni.
Ísland hefur viljað viðhalda þeim samningum
sem gerðir hafa verið um stjórn veiða á síld og
kolmunna, en aðrar þjóðir hafa sagt sig frá
þeim og sett sér einhliða kvóta
sem er hærri en sá hlutur sem
þær höfðu samkvæmt samning-
unum. Við höfum undanfarin ár
brugðist við því með því að hækka
okkar kvóta til að þessar aðgerðir
verði ekki til þess að minnka hlut
Íslands úr raunverulegum
heildarveiðum. Ekki hefur náðst
heildarsamkomulag um stjórn
makrílveiða og Ísland því ekki
getað miðað kvótasetningu sína
við neitt fyrra samkomulag.
Frumkvæði Íslands
Ég hef, allt frá því ég varð
sjávarútvegsráðherra, reynt að beita mér fyrir
því að samkomulag næðist, reynt að taka frum-
kvæði til að þoka málum áfram í stað þess að
bíða aðgerðalaus fram að skipulögðum haust-
fundum veiðiþjóðanna. Þeir fundir hafa ekki
skilað árangri í þessu máli í áraraðir. Til að
sýna samningsþjóðunum að okkur væri alvara í
að reyna að ná sáttum í deilum um fiskveiði-
samninga ákvað ég í desember sl. að Ísland
tæki sér einhliða lægri kvóta í síld og kolmunna
en hefði verið samkvæmt viðmiðum síðustu ára,
þ.e. kvóta samkvæmt þeirri hlutdeild sem Ís-
land hafði síðast þegar í gildi voru samningar
um þessa stofna án þess að elta þær hækkanir
nágrannaþjóða okkar sem valda ofveiðinni.
Kom ég því einnig skýrt á framfæri við hin
strandríkin að þetta væru skilaboð til þeirra um
eindreginn samningsvilja og frumkvæði sem
miðaði að því að þoka málum áfram. Til að
fylgja þessu eftir fóru embættismenn ráðuneyt-
isins jafnframt til funda við samningamenn
Evrópusambandsins, Færeyja og Noregs. Þeir
ítrekuðu að okkar markmið væri að koma Ís-
landi inn í makrílsamninginn áður en ég ákvæði
makrílkvóta Íslands í lok apríl. Slíkt myndi
verða fyrsta skrefið í átt að heildstæðum samn-
ingum um alla stofnana þrjá.
Viðbrögðin mikil vonbrigði
Formleg viðbrögð við umleitunum okkar
hafa nú borist með sameiginlegum skilaboðum
frá Noregi, ESB og Færeyjum. Þar kemur
skýrt fram að ekki verði opnað fyrir viðræður
um aðild Íslands að makrílsamningi þeirra fyrir
árið 2020, en því haldið opnu að ræða síðar á
árinu um hugsanlega aðild frá árinu 2021.
Þessi viðbrögð eru mikil vonbrigði eftir að
við höfðum leitað allra leiða til lausnar. Ljóst er
á þessum svörum að hin strandríkin eru ekki
tilbúin til samstarfs á þeim grunni sem lagt var
upp með. Ég er því miður ekki bjartsýnn á að
viðhorf þeirra breytist á næstunni.
Áfram unnið að samkomulagi
Ég mun því á næstunni taka til skoðunar
hver viðbrögð Íslands verða við þessu svari.
Það er ljóst að samningsvilji er ekki til staðar
og því mun ég þurfa að taka ákvörðun fyrir lok
apríl um einhliða aflamark í makríl og hugsan-
lega endurskoða fyrri ákvarðanir varðandi afla-
mark þessa árs í kolmunna og norsk-íslenskri
síld.
Við megum hins vegar ekki gefast upp á að
leita samkomulags. Það eru sameiginlegir
hagsmunir allra að ná samkomulagi sem trygg-
ir sjálfbærar veiðar og mun ég áfram beita mér
í þeim málum, enda er ljóst að langvarandi of-
veiði stofnanna mun að endingu draga úr af-
rakstursgetu þeirra og allir munu þá tapa.
Eftir Kristján Þór Júlíusson » Þessi viðbrögð eru mikil
vonbrigði eftir að við höfð-
um leitað allra leiða til lausnar.
Kristján Þór
Júlíusson
Höfundur er sjávarútvegs-
og landbúnaðarráðherra.
Allir tapa ef ekki semst
Eftir áratuga baráttu fyrir því
að fá æðsta dómsvaldið aftur til
landsins nýttu Íslendingar full-
veldið með Sambandslagasamn-
ingnum 1918 til þess að segja skil-
ið við erlent dómsvald í inn-
lendum málum. Þar með var
horfið aftur til upphafsára Ís-
landsbyggðar þegar innlendir
dómstólar voru fljótlega settir á
laggirnar en dómaskipan þróaðist
hratt á þjóðveldisöld frá árinu
930. Það var ekki fyrr en eftir að
Íslendingar gengust Noregskonungi á hönd ár-
ið 1262 að dómsvaldið færðist smám saman úr
landi með því að málum var áfrýjað utan, fyrst
til konungs svo síðast til Hæstaréttar Dan-
merkur. Þessu fylgdi fjölgun dómstiga einnig
hér á landi. Í byrjun 18. aldar voru dómstigin
orðin fjögur og málsmeðferðartíminn eftir því.
Úr því var leyst með því að fækka innlendu
dómstólunum. Það var svo ekki fyrr en með lög-
um árið 1919 að Hæstiréttur var stofnaður.
Hann tók svo til starfa 16. febrúar 1920. Dóm-
stigin voru svo tvö allt til ársins 2018 þegar nýr
áfrýjunardómstóll, Landsréttur, tók til starfa.
Hlutverk Hæstaréttar hefur eftir það verið að
fjalla um mál sem hafa verulegt almennt gildi
eða varða sértaklega mikilvæga hagsmuni að-
ila. Á Íslandi geta dómstigin því verið þrjú í
undantekningartilvikum en eru almennt tvö.
Fleiri dómstig?
Æ oftar heyrist hins vegar að menn ætli með
sín dómsmál „alla leið“ og er þá oftast verið að
vísa til Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE)
en stundum til EFTA-dómstólsins sem starfar
á grunni EES-samningsins.
MDE starfar á grunni Mannréttindasátt-
mála Evrópu sem Ísland fullgilti árið 1953 sem
eitt aðildarríkja Evrópuráðsins. Sáttmálinn var
þó ekki lögfestur hér á landi fyrr en árið 1994.
Dómstólnum er eingöngu ætlað að leggja mat á
það hvort aðildarríki hafi brotið
gegn sáttmálunum en hnekkir
ekki dómum íslensks dómstóls
eða annars konar úrlausnum
mála hér á landi. Einstaklingar
hafa jú fengið bætur frá íslenska
ríkinu eftir dóm MDE en hann
haggar ekki sjálfkrafa niðurstöðu
hins íslenska dóms sem MDE
fjallaði um. Enda færi það í bága
við stjórnarskrá. Í sumum til-
vikum hefur dómur MDE leitt til
sjálfsagðra lagabreytinga eða til
breytinga á starfsháttum stjórn-
valda. Þá hafa íslenskir dóm-
stólar líka tekið mið af dómum MDE með já-
kvæðum hætti, t.d. með ítarlegri rökstuðningi
fyrir niðurstöðu mála. Eins og á við um alls
konar jákvæðar stefnur og strauma sem ís-
lensk lagasetning hefur orðið fyrir áhrifum af
þá hefur þátttaka Íslands í því milliríkja-
samstarfi sem mannréttindasáttmálinn er án
nokkurs vafa þannig almennt verið til góðs.
Menn mega hins vegar ekki missa sjónar á því
atriði einmitt að MDE er samstarf ríkja en ekki
yfirþjóðlegt vald yfir aðildarríkjunum. Mann-
réttindasáttmálinn var enda leiddur hér í lög
með þeim áskilnaði að „úrlausnir mannrétt-
indanefndar Evrópu, mannréttindadómstóls
Evrópu og ráðherranefndar Evrópuráðsins eru
ekki bindandi að íslenskum landsrétti“, sbr. 2.
gr. laganna.
Lýðræði og fullveldi
Þótt stjórnvöld líti til niðurstaðna þeirra er-
lendu stofnana sem Ísland á aðild að og eftir at-
vikum láta þær sig varða þá er það frumskylda
stjórnvalda, ekki síst dómstóla, að standa vörð
um fullveldi Íslands og sjálfsákvörðunarrétt
þjóðarinnar. Alþjóðasamningur um borgaraleg
og stjórnmálaleg réttindi, sem Ísland leiddi í
lög árið 1979, fjallar einmitt um þetta í 1. gr.;
„Allar þjóðir hafa sjálfsákvörðunarrétt. Vegna
þess réttar ákveða þær frjálst stjórnmálalegar
aðstæður sínar og framfylgja frjálst efnahags-
legri, félagslegri og menningarlegri þróun
sinni.“ Ákvarðanir eða álit erlendra stofnana
hagga þannig ekki lagasetningu og ákvörð-
unum stjórnvalda sem teknar eru á grunni lýð-
ræðisins. Þetta er auðskilið ef menn ímynda sér
t.d. að MDE tæki til við að túlka 1. gr. MSE um
rétt til lífs í samræmi við stemningu á hverjum
tíma, eins og honum er gjarnt, þannig að það
tæki til ófæddra barna og íslensk lög þar að lút-
andi þannig í bága við sáttmálann. Það blasir
við að íslenskum lögum sem Alþingi sem hefur
sett eftir þinglega og lýðræðislega meðferð á
þessu viðkvæma álitaefni verður ekki haggað
með erlendu áliti og ekki þótt slíkt álit sé klætt í
búning dómsniðurstöðu.
Varhugaverð þróun MDE
Samsetning MDE og málsmeðferðarreglur
bera það með sér að ekki er um að ræða dóm-
stól í eiginlegum skilningi og niðurstöðum hans
var aldrei ætlað að hafa bindandi áhrif að lands-
rétti. Aðildarríkin eru 47, með afar fjölbreytta
lagahefð og réttarkerfi en hvert með sinn dóm-
arann við dómstólinn. Lýðræðishallinn var frá
upphafi sláandi. Í hverju máli fyrir yfirdeildinni
sitja 17 dómarar valdir af handahófi. Til sam-
anburðar má nefna að Hæstiréttur Bandaríkj-
anna er skipaður 9 dómurum sem allir sitja í öll-
um málum. Útilokað er að MDE takist að gefa
skýra mynd af eigin hugmyndum um réttar-
ástand með svo fjölbreyttum og síbreytilegum
hópi dómara. Fæstir dómaranna hafa jafnvel
fullkomið vald á því tungumáli sem notað er við
málflutning. Fleira má finna að forminu hjá
MDE. Það samrýmist t.d. ekki hugmyndum
réttarríkisins að sami dómarinn fjalli um mál
bæði í undirrétti og yfirrétti. Þá er margra ára
málsmeðferð ekki til þess fallin að tryggja rétt-
indi kæranda sem mögulega hefur orðið fyrir
alvarlegu mannréttindabroti. Þessa dagana
bíða um 100 þúsund mál afgreiðslu MDE.
Formgallar er þó ekki það sem helst dregur
úr vægi dómstólsins. Efnislega hefur MDE síð-
ustu áratugi þanið út valdheimildir sínar með
því sem hann sjálfur kallar „lifandi lögskýr-
ingar“ en gagnrýnendur erlendis hafa kallað
„aktívisma“. Þannig hefur MDE kosið að gefa
sáttmálanum þá merkingu sem dómstóllinn tel-
ur við hæfi hverju sinni, alveg óháð skýrum
texta sáttmálans. Væru niðurstöður MDE bind-
andi að landsrétti væri MDE að stíga varhuga-
verð skref inn í löggjafarstarf aðildarríkjanna
og grafa þar með undan lýðræði ríkjanna.
Viljum standa vörð um mannréttindi
Flest þau réttindi sem MSE kveður á um
voru í íslenskum rétti áður en MSE var lög-
leiddur. Þess vegna olli það engum straum-
hvörfum þegar sáttmálinn var leiddur í lög árið
1994. Enginn þarf að velkjast í vafa um að hér á
landi er samstaða um öll þau mannréttindi sem
MSE tekur til. Málefnaleg gagnrýni á starfsemi
MDE og „lifandi“ túlkun hans á sáttmálanum
er ekki á nokkurn hátt aðför að mannréttindum
eða mannréttindabaráttu. Þeir sem bregðast
við slíkri gagnrýni með hneykslan eða þöggun
gera ekki annað en að renna stoðum undir rétt-
mæti gagnrýninnar.
Á 100 ára afmæli Hæstaréttar er fullt tilefni
til að fagna þróun dómstóla hér á landi. Mikil-
vægar réttarbætur sem gerðar hafa verið á
þessum árum eftir lýðræðislega umfjöllun lög-
gjafans eru til vitnis um það að ferillinn er heilt
yfir farsæll. Nauðsynleg íhaldssemi og festa
hefur ekki komið í veg fyrir eðlilega þróun á
starfsemi dómstólanna. Með flutningi Hæsta-
réttar frá Danmörku til Íslands varð sú grund-
vallarbreyting á dómum um íslensk málefni að
þeir voru nú kveðnir upp af dómurum sem
þurfa sjálfir að búa við dómana. Það væri nötur-
legt ef á þessu afmælisári yrði breyting þar á.
Til hvers að verða 100 ára?
Eftir Sigríði Á. Andersen »Nauðsynleg íhaldssemi og
festa hefur ekki komið í veg
fyrir eðlilega þróun á starfsemi
dómstólanna.
Sigríður Á. Andersen
Höfundur er þingmaður Sjálfstæðisflokksins.