Morgunblaðið - 16.03.2020, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 16. MARS 2020
Unnið úti Það eru ekki öll störf sem bjóða upp á vinnu með fjartengingu heiman frá. Vinnudagurinn hjá þessum verkamönnum líður áfram í köldu veðri eins og áður.
Kristinn Magnússon
Á þessum degi fyrir
hundrað árum fæddist í
Reykjavík Alfreð Elías-
son, maðurinn á bak við
Loftleiðaævintýrið
(1944-1973).
„Það er erfitt, ef ekki
ómögulegt, að útskýra
fyrir nýjum kynslóðum,
hvers konar áhrif Loft-
leiðaævintýrið hafði í ís-
lensku þjóðlífi og ekki
sízt á ungt fólk,“ skrifuðu ritstjórar
Morgunblaðsins í Reykjavíkurbréfi
við andlát Alfreðs Elíassonar árið
1988: „Uppgangur félagsins hófst
nokkrum árum eftir lýðveldisstofnun
og blómaskeið þess stóð í tvo áratugi.
Þjóðin var stolt af Loftleiðum, baráttu
félagsins við risafyrirtækin í fluginu,
frumkvæði þess í að lækka flugfar-
gjöld yfir Atlantshafið og þeirri
dirfsku, sem einkenndi allan rekstur
þess félags.“
Alfreð Elíasson fæddist í Reykjavík
16. mars 1920. Foreldrar hans voru
hjónin Áslaug Kristinsdóttir hár-
greiðslukona í Reykjavík og Elías
Dagfinnsson bryti.
Strax á unga aldri fann Alfreð at-
hafnaþörf sinni stað. Hann bar út
blöð, hjólaði með fisk í hús fyrir Stein-
grím í Fiskhöllinni, hélt rollur í garð-
inum heima hjá sér, varð umsvifamik-
ill dúfna- og kanínubóndi, og síðan
frímerkjakaupmaður. Hann lærði
hnefaleika og varð Íslandsmeistari í
fluguvigt, en hætti þeim slagsmálum
þegar hann lauk prófi úr Verslunar-
skóla Íslands og tók að gera út leigu-
bíla. Um það lauk átti hann þrjá leigu-
bíla, ók einum sjálfur, en réð menn
upp á prósentur til að aka hinum
tveimur. Með dugnaði og sparsemi
var hann orðinn efnamaður aðeins tví-
tugur að árum. En vinnan og afrakst-
ur hennar var honum ekki nóg; hann
þurfti að svala ævintýraþrá sinni.
Í miðri heimsstyrjöldinni síðari
braust Alfreð til Vesturheims, 22 ára
gamall, og lærði flug í skóla Konráðs
Jóhannessonar í Winnipeg. Að loknu
flugmannsprófinu gekk hann í kan-
adíska flugherinn og aflaði sér nauð-
synlegrar reynslu með því að þjálfa
sprengjuvarpara sem voru á leið í
stríðið. Alfreð var handhafi flug-
skírteinis númer átta og einn af stofn-
endum Félags íslenskra atvinnuflug-
manna. Hann fékk
fyrstur Íslendinga rétt-
indi til þess að stjórna
fjögurra hreyfla milli-
landaflugvél og flaug
heim fyrstu þremur
Skymaster-vélum Loft-
leiða,
Heklu, Geysi og
Heklu II. Rólyndi Al-
freðs, og hin mikla ná-
kvæmni hans, gerði
hann að mjög traustum
og farsælum flugmanni;
öryggi hans var annálað.
Hann var yfirflugstjóri Loftleiða og
flugrekstrarstjóri fyrstu tíu árin í
sögu fyrirtækisins.
Alfreð stofnaði Loftleiðir ásamt
tveimur félögum sínum, Kristni Olsen
og Sigurði Ólafssyni, 10. mars lýðveld-
isárið 1944. Þeir höfðu verið saman við
flugnám í Kanada og keypt með að-
stoð vina og vandamanna litla Stin-
son-flugvél til að treysta atvinnuhorf-
urnar þegar heim kæmi.
Velgengni Loftleiða var ekki skjót-
fengin: fyrstu tíu árin í Loftleiðasögu
voru á brattann en mjög viðburðarík.
Ævintýraljómi lék um flugið í þá daga
og Loftleiðamenn unnu hug og hjörtu
samlanda sinna með ýmsum athöfn-
um sínum. Má þar t.d. nefna upphaf
áætlunarflugs til Ísafjarðar og Vest-
mannaeyja, síldarleitina frá Mikla-
vatni, komu fyrstu íslensku milli-
landaflugvélarinnar (Heklu), upphaf
áætlunarflugs til margra Evrópu-
borga, leiguflug til framandi landa og
uppgröft og björgun flugvélar af
Vatnajökli (Jökulsævintýrið).
Árið 1953 varð Alfreð forstjóri Loft-
leiða. Í kjölfarið hóf félagið farsælt
samstarf við norska flugfélagið Braat-
hen sem gerði Loftleiðum kleift að
byggja upp áætlunarflug milli Banda-
ríkjanna og Evrópu. „Slower but lo-
wer“ urðu einkunnarorð Loftleiða
sem gátu boðið lægri fargjöld en önn-
ur flugfélög, í hægfleygari flugvélum
með viðdvöl á Íslandi. Flugstarfsemi í
Evrópulöndum var þá nær eingöngu á
vegum flugfélaga í ríkiseigu. Þau
þoldu illa lágfargjaldastefnu Loftleiða
og beittu miklum þrýstingi til að úti-
loka Loftleiðir frá helstu við-
komustöðum. Af því hlaust svonefnd
Loftleiðadeila sem árum saman var
eitt helsta verkefni íslensku utanríkis-
þjónustunnar. Loftleiðir fundu griða-
stað í Lúxemborg, en loftferðasamn-
ingar Íslands við Lúxemborg og
Bandaríkin byggðust á svokölluðum
Chicago-sáttmála sem var mun frjáls-
lyndari en sá samningur sem ríkisein-
okunarflugfélögin í Evrópu þvinguðu
fram (Bermuda-sáttmálinn).
„Slower but lower“-herferð Loft-
leiða sló í gegn og þegar best lét var
félagið með 3,8% hlutdeild í farþega-
flugi yfir Atlantshaf. „Stopover“-
tilboð Loftleiða lagði gundvöll að ís-
lenskri ferðaþjónustu með því að
bjóða flugfarþegum að dvelja 1-3 daga
á Íslandi á ferðalagi sínu yfir Atlants-
hafið. Í kjölfar gríðaröflugs auglýs-
inga- og landkynningarstarfs Loft-
leiða stórfjölgaði ferðamönnum á
Íslandi.
Þegar Loftleiðir héldu upp á 25 ára
afmæli sitt 1969 var fyrirtækið orðið
að stórveldi á íslenskan mælikvarða.
Félagið átti dótturfyrirtæki í New
York og Lúxemborg, starfrækti sjálf-
stætt alþjóðlegt flugfélag á Bahama-
eyjum, átti 30% í þriðja stærsta vöru-
flutningaflugfélagi heims (Cargolux),
fimmtung í glæsihóteli í Lúxemborg;
– og hér heima átti félagið og rak Hót-
el Loftleiðir, Bílaleigu Loftleiða (með
200 bílum) og sá um alla flugafgreiðslu
fyrir íslenska ríkið á Keflavík-
urflugvelli. Félagið hafði eigin skrif-
stofur í 29 borgum út um allan heim
og auk þess fjölda söluskrifstofa.
Starfsmenn Loftleiða voru nálægt
1.300 (1.500-1.600 um háannatímann
yfir sumarið) og um helmingur þeirra
vann á vegum félagsins í útlöndum.
Höfuðstöðvar félagsins voru í nýrri
þriggja hæða skrifstofubyggingu á
Reykjavíkurflugvelli. Fyrirtækið afl-
aði þrefalt meiri tekna en allur tog-
arafloti landsmanna og skilaði gríðar-
legum gjaldeyristekjum í þjóðarbúið.
Það er því ekki að undra að Loftleiðir
hafi iðulega verið kallað „stærsta æv-
intýrið á Íslandi“ eða „óskabarn lýð-
veldisins“.
Forystumaðurinn í þessu mikla
ævintýri var hár vexti, þrekinn um
brjóst og herðar, handleggjalangur og
hendurnar hrammar miklir. Hann var
karlmenni en ákaflega rólegur og fór
orð af gæflyndi hans. Hann hafði sig
lítt í frammi á opinberum vettvangi og
veitti sjaldan blaðaviðtöl. Hann var
mikill útivistarmaður og fór oft í veiði-
ferðir á sjó og landi.
Eiginkona Alfreðs var Kristjana
Milla Thorsteinsson (1926-2012), dótt-
ir Sigríðar Hafstein og Geirs Thor-
steinsson. Þau eignuðust sjö börn.
Í ágúst 1971 veiktist Alfreð skyndi-
lega í skrifstofu sinni. Á sjúkrahúsi
kom í ljós að hann var með æxli við
heilann. Æxlið var numið brott og
með sleitulausum æfingum fékk Al-
freð aftur mátt í útlimi sína og mætti á
ný til vinnu í janúar 1972. Strax fyrsta
daginn varð hann að hverfa af stjórn-
arfundi vegna þreytu og áfalls. Hann
var sjúkur maður, aðeins 51 árs gam-
all. Samstarfsmenn hans sögðu að
hann hefði ekki verið hálfur maður
eftir uppskurðinn.
Ævintýrið um Loftleiðir var úti við
veikindi Alfreðs. Þá kom berlega í ljós
hver hafði verið burðarstólpinn í fyrir-
tækinu. Í Alfreðs sögu og Loftleiða er
ævintýrið geymt á bók – en líka sögð
hin hörmulega sameiningarsaga ís-
lensku flugfélaganna.
Eftir að Alfreð veiktist settist Milla
eiginkona hans á skólabekk, lauk
stúdentsprófi og síðan prófi í við-
skiptafræðum frá Háskóla Íslands.
Auk þess að annast mann sinn sjúkan
hélt hún uppi öflugri málsvörn fyrir
Loftleiðir í því annarlega andrúmslofti
sem ríkti í höfuðstöðvum hins samein-
aða flugfélags.
Alfreð bar þungbær veikindi af
æðruleysi og heimspekilegri ró. Síð-
asta árið dvaldi hann á Hrafnistu í
Hafnarfirði og þar andaðist hann 12.
apríl 1988, 68 ára gamall.
Eftir Jakob F.
Ásgeirsson » „… þegar best lét var
félagið með 3,8%
hlutdeild í farþegaflugi
yfir Atlantshaf. „Stop-
over“-tilboð Loftleiða
lagði gundvöll að ís-
lenskri ferðaþjónustu
með því að bjóða flug-
farþegum að dvelja 1-3
daga á Íslandi á ferðalagi
sínu yfir Atlantshafið.
Jakob F. Ásgeirsson
Höfundur er rithöfundur og
bókaútgefandi.
Aldarafmæli Alfreðs Elíassonar 1920 – 16. mars – 2020
Athafnamaður Alfreð Elíasson, frumkvöðullinn á bak við Loftleiðir.