Morgunblaðið - 01.04.2020, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 1. APRÍL 2020
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Enn er ekkifarið aðsjást til
sólar í heimsfar-
aldrinum, og hef-
ur fjölgun tilfella á heims-
vísu síðustu daga verið
geigvænleg. Þá eru fyr-
irsjáanleg eftirköst hans
jafnvel enn meira ógnvekj-
andi, en á þessari stundu
lítur út fyrir að það geti
tekið helstu iðnríki heims
langan tíma að ná sér að
fullu eftir hið snögga stopp,
sem faraldurinn hefur or-
sakað.
Þessara áhrifa gætir ekki
síst innan ríkja Evrópu-
sambandsins sem logar nú
stafnanna á milli vegna
deilna milli aðildarríkjanna
um hvernig eigi að takast á
við efnahagsvandann. Ekki
síst gætir mikillar reiði á
Ítalíu og á Spáni, sem hafa
þurft að bera þyngstu byrð-
arnar í baráttunni gegn
kórónuveirunni, þar sem
viðbrögð Evrópusambands-
ins við neyðarkalli ríkjanna
voru hæg og báru þess
merki að fáir af embætt-
ismönnunum í Brussel
skildu við hvað var að eiga
eða höfðu áhuga á að Evr-
ópusambandið tækist á við
vandann.
Ítalir vilja nú að Evrópu-
sambandsríkin standi sam-
eiginlega að endurreisn
efnahags aðildarríkjanna,
sér í lagi efnahag þeirra
sem farið hafa hvað verst úr
kórónuveirunni, með því að
veita neyðarlán úr vara-
sjóðum evrópska seðla-
bankans upp á um 500 millj-
arða evra. Hefur Guiseppe
Conte forsætisráðherra
varað við því að Evrópu-
samstarfið sjálft eigi á
hættu að glata tilverurétti
sínum ef ekki verði brugðist
rétt við. Þá lofaði Conte því,
að Ítalir myndu ekki þiggja
lán með svipuðum afarkost-
um og Grikkir fengu á sín-
um tíma í evrukrísunni
2012.
Þá þegar sáust brestir
milli ríkjanna í norðri og
suðri þar sem Þjóðverjar
kröfðust aga í fjármálum
gagnvart öðrum ríkjum og
settu efnahagslega veik-
burða ríkjum afarkosti sem
urðu til þess að þau sukku í
skuldafen sem þau hafa
ekki komist út
úr. Hollendingar
standa nú með
Þjóðverjum
gegn því að gefin
verði út „kórónuskulda-
bréf“, og hefur Mark Rutte,
forsætisráðherra Hollands,
frekar talað fyrir ströngum
skilyrðum fyrir öllum lán-
veitingum.
Í liðinni viku sáust brest-
irnir enn skýrar. Ítalir og
Spánverjar neituðu að sam-
þykkja ályktun leiðtoga-
fundar Evrópusambands-
ins, og hótuðu því að
sambandið yrði að finna
lausnir fyrir næstu helgi
eða taka afleiðingunum.
Í slíkum orðum kristall-
ast mikil reiði, og skilj-
anlega, því að öll viðbrögð
sambandsins sem og aðild-
arríkjanna við kórónuveiru-
araldrinum hafa í raun veg-
ið að hugmyndinni um
samstarf Evrópuríkjanna.
Nær öll innri landamæri
ríkjanna eru nú lokuð, og
þau fyrstu sem lokuðu voru
landamæri Ítalíu að Aust-
urríki og Slóveníu, sem
ákváðu lokunina einhliða.
Ítalir óskuðu því næst
formlega eftir öndunar-
grímum og öðrum búnaði
sem gæti hjálpað þeim að
berjast við faraldurinn, en
komu sömuleiðis að lok-
uðum dyrum hjá öllum Evr-
ópusambandsríkjunum,
sem sum hver bönnuðu út-
flutning á slíkum vörum,
jafnvel innan sambandsins.
Kínverjar komu þá Ítölum
til bjargar og útveguðu það
sem reyndist „innri mark-
aðnum“ um megn.
Kórónuveiran hefur
þannig í raun vegið illilega
að hugmyndinni um aukinn
samruna Evrópusambands-
ríkjanna. Hver er sjálfum
sér næstur, segir orðtakið,
og sú hefur verið upplifun
Ítalíu, eins af stofnríkjum
Evrópubandalagsins og
þess sem varðveitir sjálfan
Rómarsáttmálann. Þar hafa
enda heyrst úr óvæntum
áttum raddir í þá átt, að
mögulega eigi Ítalir að
huga að því, hvort framtíð
þeirra og hagsmunum sé
virkilega best borgið innan
vébanda sambands, sem
bregst þegar mest liggur
við.
Slæleg viðbrögð
í Brussel ógna
tilverurétti ESB}
Hriktir í stoðum
Evrópusambandsins
Þ
eir sem villast af réttri leið þurfa að
finna hana aftur, en það er ekki
alltaf auðvelt. Margir töldu að í
kjölfar hrunsins myndi koma fram
ný tegund stjórnmálamanna. Fólk
sem einbeitti sér að lausnum á vanda sam-
félagsins, en ekki eigin pólitískum markmiðum
og karpi um aukaatriði. Vandaðir stjórn-
arhættir yrðu settir í forgang.
Raunin hefur orðið önnur. Lýðskrum hefur
aldrei verið meira og kjósendur fagna lodd-
urum með einfaldar lausnir eins Trump, þó að
einnig megi finna nærtækari dæmi. Sem betur
fer báru íslenskir stjórnmálamenn gæfu til þess
að greiða niður skuldir til þess að búa þjóð-
arbúið undir næstu kreppu, jafnvel þó að nú-
verandi ríkisstjórn hafi eytt um efni fram.
Á örlagatímum er mikilvægt að líta um öxl og
læra af reynslunni. Meðalið má ekki verða hættulegra en
sjúkdómurinn. Mörg dæmi eru um það að eftir hrunið hafi
bankamenn fært eignarhald á fyrirtækjum til vildarvina.
Því fór fjarri að allir sætu við sama borð. Nú kreppir aftur
að og strax eru blikur á lofti um að einhverjir ætli að nýta
sér stöðuna sér til framdráttar. Því er gott að stjórnvöld
hafi nokkrar einfaldar reglur í huga:
1. Ekki reyna að gera of margt í einu Ríkisstjórn Jó-
hönnu Sigurðardóttur tókst á við mörg stórverkefni
samtímis og lauk engu þeirra. Það var ekki einu sinni
samstaða innan stjórnarliðsins, hvað þá að reynt væri að
ná til stjórnarandstöðunnar.
2. Útskýrið vandann fyrir almenningi Ef menn ætla að
fara í grundvallarbreytingar er nauðsynlegt
að hafa sterkan talsmann. Almenningur vill
gjarnan flykkja sér að baki leiðtoga sem
skýrir hvert ber að stefna.
3. Notið mál sem almenningur skilur Stjórn-
málamenn með mikla reynslu segja frá því,
að um leið og einhver nefnir hagvöxt, fram-
leiðni eða raungengi sé eins og þoka setjist
milli ræðumanns og áheyrenda.
4. Endurtakið skref 2 og 3 Stuðningur al-
mennings er ekki föst stærð. Þess vegna
þurfa menn að flytja fagnaðarerindið aftur
og aftur. Góð vísa er aldrei of oft kveðin.
5. Stillið væntingum í hóf Þessu ráði er erfitt
að fylgja. Þolinmæði er fágæt dyggð.
6. Fylgist með viðhorfi almennings, for-
dómum og misskilningi Stjórnmálamenn
eiga ekki að elta almenningsálitið, en þeir
þurfa samt að fylgjast með því. Það er ekki létt verk að
ætla að breyta lífsviðhorfi fólks, en það getur þó gerst
þegar meiriháttar viðburðir eins og hrunið verða. Þeir
stjórnmálamenn sem skilja það verða ofan á.
7. Setjið sanngirni í forgang Ef það er eitthvað sem al-
menningur þolir ekki þá er það að mismunað sé milli
Jóns og séra Jóns. Leiðin til þess að komast hjá þessu er
að ástunda vandaða stjórnsýslu, gagnsæi og jafnræði.
Ekkert er stjórnmálamanni jafnmikils virði og traust.
Menn eru lengi að ávinna sér það og fljótir að tapa því
aftur.
Benedikt
Jóhannesson
Pistill
Sjö ráð í kreppu
Höfundur er stærðfræðingur og stofnandi Viðreisnar.
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
SVIÐSLJÓS
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Brýnt er að halda til hagaupplýsingum, heimildumog frásögnum um þá at-burði sem nú eru að gerast
fyrir þá sem á eftir koma,“ segir
Guðni Th. Jóhannesson, forseti Ís-
lands og sagnfræðingur, þegar hann
er spurður hvernig kórónuveiru-
faraldurinn sem nú skekur Ísland og
heimsbyggðina alla, horfir við honum
sem sagnfræð-
ingi.
„Við þekkjum
þetta frá fyrri tíð,
metum til dæmis
mikils frásagnir
úr spænsku veik-
inni 1918 og
brotakenndar
heimildir um far-
sóttir fyrri alda.
Að sama skapi er
sárt þegar ein-
faldar upplýsingar vantar úr liðinni
tíð, upplýsingar sem hefði verið svo
auðvelt að veita. Þannig hefðu skrif-
arar Íslendingasagna vel mátt hefja
þær hverju sinni á því að geta þess
hver eða hverjir væru höfundar
þeirra. Væntanlega þótti þeim það
bara ekki í frásögur færandi eða þeir
höfðu það ekki á hreinu þegar fram
liðu stundir,“ segir Guðni.
Hann segir að fjölmiðlar hafi
gegnt lykilhlutverki við skráningu
sögunnar þegar henni vindur fram.
„Blaða- og fréttamenn vinna fyrsta
uppkast sögunnar, var eitt sinn sagt.
Um okkar daga bætast samfélags-
miðlarnir við. Þar úir og grúir af
fróðlegum frásögnum en kannski
sumum sagnfræðingum framtíðar-
innar muni fallast hendur andspænis
þeirri ofgnótt allri. Er þá ekki betra
að þurfa aðeins að vinsa úr bréfa-
bunkum, nokkrum dagblöðum og
stöku dagbókarfærslum svo að horft
sé til þess sem lifir frá dögum
spænsku veikinnar hér á landi?“
hugsa kannski margir sagnfræð-
ingar.
Of nærri viðburðunum
Guðni segir að annar vandi sam-
tímasögu felist í því að við stöndum
of nærri viðburðunum. Um þetta
kveðst hann gjarnan vitna í franska
sagnfræðinginn Fernand Braudel
sem sagði: „Við þurfum að varast þá
sagnfræði sem er enn þrungin til-
finningum þeirra sem upplifðu at-
burðina. [...] Hún ber með sér reiði
þeirra, drauma og glámskyggni.“
„Annars er öll saga samtímasaga
þegar vel er að gáð,“ segir Guðni og
vitnar í bók Ingu Huldar Há-
konardóttur sagnfræðings, Fjarri
hlýju hjónasængur, sem hann segir
frábært rit um samskipti kynjanna
og kúgun kvenna fyrr á öldum: „Öll
sagnfræðiverk endurspegla samtíð
höfundarins, hversu langt aftur í ald-
ir sem viðfangsefnin eru sótt, og ég
sé […] hvernig ég hef drukkið í mig
áhrif af róttæku endurmati gilda sem
átti sér stað upp úr 1968.“ Og Guðni
vekur athygli á því að handritadeild
Landsbókasafnsins hafi á dögunum
sent frá sér tilkynningu þar sem fólk
er hvatt til að halda til haga persónu-
legum heimildum um áhrif faraldurs-
ins á sig og sína, t.d. hugleiðingar um
viðburði hvers dags. „Þessar hugleið-
ingar mætti handskrifa eða prenta úr
tölvu og afhenda handritasafni.
Hægt er að loka aðgengi að slíkum
frásögnum ef gefandi vill, en þessar
heimildir verða mikilvægur vitnis-
burður fyrir sagnaritara framtíð-
arinnar sem munu fjalla um þessa
viðburði,“ segir í tilkynningu safns-
ins.
Fljótt fjallað um hrunið
Ólíklegt að við þurfum að bíða í
áratugi eftir fyrstu sagnfræðilegu
umfjölluninni um kórónuveiruna.
Hrunið 2008, sem að ýmsu leyti er
sambærilegur atburður hér á landi
hvað umfang og áhrif snertir, varð
mjög fljótt viðfangsefni fræðimanna
á mörgum sviðum hugvísinda. Þegar
í júní 2009 sendi Guðni Th. Jóhann-
esson frá sér fyrstu bókina um efnið,
Hrunið: Ísland á barmi gjaldþrots og
upplausnar. Þar dró hann upp mynd
af atburðarásinni og studdist við
heimildir af nýju tagi, tölvupósta,
bloggskrif og færslur á samfélags-
miðlum, auk frétta, blaðaskrifa og áð-
ur óbirtra minnisblaða innan úr
stjórnsýslunni. Í kjölfarið fylgdu
margar bækur um einstaka þætti
hrunsins og efnt var til ráðstefna og
málþinga. Sumt af því efni sem Guðni
studdist við, einkum persónulegar
heimildir, er ekki lengur aðgengilegt
á netinu og hætt er við því að söm
verði einnig örlög ýmissa heimilda
sem við höfum nú aðgang að. Ætla
verður þó að mikilvægustu gögnin
um faraldurinn, sem flest verða til í
stjórnsýslunni, séu varðveitt til fram-
tíðar, enda gilda um varðveislu op-
inberra gagna strangar reglur sem
Þjóðskjalasafnið hefur sett.
Brýnt að halda
heimildunum til haga
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Heimildir Upplýsingum um kórónuveirufaraldurinn er miðlað til almenn-
ings á daglegum blaðamannafundum almannavarna og sóttvarnayfirvalda.
Guðni Th.
Jóhannesson