Austri - 18.12.1986, Qupperneq 11

Egilsstöðum, jólin 1986.
AUSTRI
11
séra Engilbert að sækja um annað
brauð, hún hefði einhverja ótrú á
staðnum. Prestur varð við bón
hennar og sótti um Þingmúla í
Skriðdal og undu þar sæmilega hag
sínum.
(Eftir herra Sveini Pálssyni
Dallandi 1914.)“
Nú ætla ég að fjalla sem minnst
um söguna af „svipveru" séra Ein-
ars. Þar um verður hver og einn að
álykta eins og honum sjálfum
sýnist. Kemst ég þó ekki hjá að
víkja að henni fám orðum síðar í
þættinum.
En hitt er annað mál, að á sögum
þessum er einn ansi stór galli og
hann er einfaldlega sá, að séra
Einar Jónsson varð alls ekki úti.
Hann dó heima á Desjarmýri og
ekki einu sinni að vetrarlagi. Lítum
í prestþjónustubók Desjarmýrar-
og Njarðvíkursókna árið 1811:
„Dag 23ðja Septembr. grafinn
Presturinn Einar Jónsson 36 ára
gamall, er burtka[llaðist] þann
15da ejusd(em)“, þ.e. sama mán-
aðar; og dánarorsök tilgreind:
„Hans hellsta dauða[mein] var
haldin gula“.
Petta blað bókarinnar er nokkuð
skert og vantar því aftan á tvö orð-
anna, en ég set hér innan hornklofa
orðhluta sem mér þykir líklegast að
þar hafi staðið.
Vitanlega tekur prestþjónustu-
bókin af öll tvímæli um aldurtila
séra Einars, en til er önnur sam-
tímaheimild um þennan atburð og
sakar engan að henni verði leyft að
fljóta hér með.
Gísli hét maður, f. 1784, sonur
Gísla bónda á Snotrunesi í Borgar-
firði og síðar í Njarðvík, Halldórs-
sonar prests á Desjarmýri, Gísla-
sonar prests hins „gamla“ á sama
stað, Gíslasonar. — Gísli þessi
Gíslason varð bóndi í Hólshjáleigu
í Hjaltastaðaþinghá og skipti á
henni og hálfri Njarðvík við Sigurð
Jónsson ættföður Njarðvíkurættar
hinnar yngri, en afkomendur Gísla
bjuggu í Hólshjáleigu til síðustu
ára.
Á yngri árum setti Gísli saman
dálítið kver sem varðveitt er á
Handritadeild Landsbókasafns. í
kver þetta hefur hann skrifað frá-
sagnir af áum sínum ýmsum, eigin
högum, viðburðum sem urðu um
hans daga og samtíning úr ritum
sem hann hefur haft undir
höndum, prentuðum og skrifuð-
um.
Hér er ekki tóm til að gera kveri
þessu skil. Þess eins skal getið að
efni þess er að meginhluta í annáls-
formi og lýkur með frásögnum af
viðburðum ársins 1815, en það ár
flyst Gísli upp í Hérað. — Af
ýmsum ástæðum verður honum
skrafdrýgra um viðburði ársins
1811 en annarra ára. Við skulum
líta á stuttan kafla af frásögnum
hans, hnika stafsetningunni í nú-
tíma horf án þess þó að hagga við
orðmyndum höfundar, og leysa úr
flestum skammstöfunum hans
innan sviga.
„Þettað haust, þann 15. sept. sál-
aðist sá guðmann sr. Einar
Jóns(son) á Dysjamýri. Var hann
af mörgum harmdauður, því hann
var einn sérdeilislega ráðvandur og
siðferðisgóður maður. Hann lét
taka kirkjuna þar um vorið því hún
hafði eigi verið tekin síðan sr. Hall-
dór sál(ugi) G(ísla)s(on) hafði
tekið hana 1771 — og svipti henni
allri í grunn niður. Að því búnu tók
hann strangur sjúkdómur so hann
lá veikur allan þann tíma er var
verið að byggja hana. Þá gat hann
rólað ofan so hann sá hana upp
byggða. Tók hann síðan eitt strangt
flog í henni þann 14. sept.b. hvört
að burtkallaði hann um morguninn
þ(ann) 15. Ejus(dem) sem var sá
14.3 post trín(i)t(atis)4.
Það er gamalt munnmæli manna
að sá sem lætur taka þessa kirkju og
uppbyggja hana burtkallist á því
sama ári. Sannaðist það bæði á sr.
Einari og séra Halldóri afa mínum
[og sr. Runólfi K(etils)s(yni).]“
Orðin sem hér eru sett innan
hornklofa hefur höfundur strikað
yfir í handriti sínu. Reglan gengur
ekki upp hjá honum; hann finnur
ekki þriðja dæmið þegar til kast-
anna kemur.
Séra Runólfur Ketilsson var að-
stoðarprestur séra Magnúsar Há-
varðssonaráDesjarmýri 1709-1711
og ólíklegt að hann hafi haft for-
göngu um um kirkjusmíð. Hann
hafði fengið vonarbréf fyrir Hjalta-
stað 1705 og tók við því kalli í far-
dögum 1711; þjónaði jafnframt
Desjarmýrarprestakalli til 1712 og
fórst það ár í snjóflóði í Njarðvík-
urskriðum. Að hinu skal engum
getum leitt hvort Desjarmýrar-
kirkja hafi verið tekin niður og
endurbyggð á aðstoðarprestsárum
hans þar á staðnum.
Gísli Gíslason segir að séra Hall-
dór afi hans léti „taka kirkjuna“ —
hér í merkingunni rífa— 1771. Sr.
Halldór hrapaði til dauðs í Presta-
bana, klettabás skammt utan við
Snotrunes á þrenningarhátíð, 14.
júní 1772. Þetta veit Gísli upp á hár
enda stendur það í kveri hans á
öðrum stað. Er hann þá ekki þegar
kominn út á hálan ís með „...gam-
alt munnmæli manna...“ í sam-
bandi við niðurtöku kirkjunnar og
dánarár séra Halldórs? Svo getur
virst, en við höfum á hinn bóginn
engar sannanir fyrir því að orða-
lagið „.. .burtkallist á því sama ári“
eigi við almanaksár. Má því ætla að
hér sé enginn ljóður á frásögn
Gísla.
En hver er kveikjan að sögunni
um dauðdaga séra Einars? Varð
einhver prestur á Desjarmýri úti og
afdrifum hans ruglað saman við
fráfall Einars Jónssonar?
Ég hef reynt að athuga þetta og
haft til hliðsjónar skrá yfir
Desjarmýrarklerka í Prestatali og
prófasta séra Sveins Níelssonar.
Páll Eggert Ólason gerir grein fyrir
þeim — sem eitthvað er vitað um
utan nafnið eitt — í íslenzkum ævi-
skrám, og er skemmst frá því að
segja að enginn þjónandi prestur á
Desjarmýri hefur orðið úti, svo
heimildir greini. Þó er rétt að
staldra ögn við á einum stað.
Séra Ketill Eiríksson — f. um
1636, d. um 1690 — fékk Desjar-
mýri árið 1661, Eiða 1671 en tók
aldrei við því brauði, fór að Sval-
barði í Þistilfirði 1672, ,,....og hélt
til æviloka, varð úti í cmbættisför."
(P.E.Ó. ísl. æviskrár). Hann var
faðir séra Runólfs sem fórst í
Njarðvíkurskriðum 1712 sem fyrr
segir.
Ugglaust hefur Borgfirðingum
orðið margrætt um séra Ketil þegar
þeir spurðu afdrif hans, enda hafði
hann verið prestur þeirra um ára-
tuga skeið, og virðist eðlilegt að
ætla að þau hafi borist í tal á nýjan
leik er sonur hans burtkallaðist
með sviplegum hætti rúmum 20
árum síðar. Spyrja má hvort umtal
um þessar slysfarir hafi, er tímar
liðu, tekið á sig einhvers konar
þjóðsögumynd, sem að lokum
tengdist séra Einari og andláti hans
á einn eða annan hátt.
Ekki verður þessu svarað, enda
eru þetta vangaveltur einar.
Engu að síður læðist að manni
sá grunur að einhver orðasveimur
hafi verið á lofti í Borgarfirði hér
að lútandi á 19. öld, og e.t.v. fram
á þessa, saman ber þau orð er Sig-
fús lætur falla í Hafnarbræðraþætti
um andlát séra Einars og áður
greinir.
Það er svo annað mál að Sigfús
hefur skráð söguna af reimleik-
3 Hér vantar vikudagirm.
4 Eftir Prenningarhátíö.
unum á Desjarmýri, og það í tveim
gerðum, eins og mér skilst að segja
megi um allt hans sagnasafn. Yngri
gerð sögunnar er prentuð í 3. bindi
eldri útgáfunnar á bls. 272 - 273 og
heitir þar Kirkjuvofan að Desjar-
mýri, en eldri gerðin í nýju útgáf-
unni 2. bindi bls. 337 - 338 undir
nafninu Kirkjuvofan á Desjarmýri.
Að sögn Sigfúsar varð „vofu“ þess-
arar vart fram eftir 19. öld.
Þegar Sigfús ritar þessar sagnir
veit hann að séra Einar dó heima á
Desjarmýri, og segir það berum
orðum, en virðist ekki hafa vitað
það þegar hann skráði þátt Hafn-
arbræðra. — Hér andar ekki eins
köldu í garð séra Einars og í þeim
þætti:
„Einar prestur var sagður mein-
laus og góður maður,...“ segir í
eldri gerðinni, og í þeirri yngri:
„Séra Einar þótti meinlaus og
gæðamaður." Heimildir tilgreinir
Sigfús m.a.: „Borgfirskar sagnir
gamalla manna...“. Varla væri
þannig sagt frá hefðu þessir gömlu
Borgfirðingar heyrt það orð fara af
séra Einari að hann væri „... mestur
í að hirða tekjurnar...“ eins og
Hjörleifur sterki á að hafa sagt
forðum.
Einnig er það athyglisvert að í
sögnum Sigfúsar sækir „vofa“ séra
Einars ekki að Guðrúnu, eins og
Sigurður J. Árness segir, heldur
birtist hún séra Engilbert í
Desjarmýrarkirkju eitt sinn er
hann á þangað erindi einsamall —
og varnar honum útgöngu. Telur
prestur þetta vera „....hefnd fyrir
kaldar ástir hans við Guðrúnu."
Slær þá samviskan hann og bætir
hann ráð sitt.
Eins og sést hér að framan ber
Sigurður J. Árness Svein Pálsson á
Dallandi fyrir sögunni í handritinu
Borgfirskar sagnir, en mj ög er með
ólíkindum að Sveinn hafi sagt
þessa sögu. Hann var fæddur 1845
að Árnastöðum í Loðmundarfirði,
ólst þar upp og átti heima til 18 ára
aldurs. Úr Loðmundarfirði fór
hann ekki fyrr en árið 1876 og þá
að Setbergi í Fellum. Þar bjó hann
eitt ár og fluttist 1877 til Litluvíkur
í Borgarfjarðarhreppi. Þaðan flutt-
ist hann til Húsavíkur, bjó fyrst á
heimajörðinni, síðan á Hólshús-
um, en loks á Dallandi frá 1904 til
dauðadags 1922. Hann ól því allan
sinn aldur, utan árið sem hann var
í Fellum, á næstu slóðum við vett-
vang sögunnar og við skulum gæta
þess, að ekki líða margir áratugir
frá andláti séra Einars þar til
Sveinn fer að muna sagnir sem
hann heyrir. Þess má einnig geta að
móðir hans, Anna Jónsdóttir var
með afbrigðum sagnfróð og lang-
minnug.
Einhver kann að spyrja: Laug
þá Sveinn ekki hreinlega sögu þess-
ari í Sigurð J. Árness?
Það þykir mér ótrúlegt. Ég
heyrði margt talað um Svein Páls-
son á uppvaxtarárum mínum,
sagðar af honum sögur, höfð eftir
honum ýmis hnyttin tilsvör og
hermt eftir honum, en aldrei heyrði
ég ýjað að því einu orði að hann
hefði verið ýkinn. Um þetta hef ég
spurt ýmsa eldri Borgfirðinga, en
enginn þeirra kannast við að hafa
heyrt skröksögur eftir Sveini á
Dallandi — þvert á móti segja þeir
að hann hafi þótt sérlega vandaður
í frásögnum.
Þá gerð sögunnar, sem prentuð
er hér í upphafi þáttarins, segir
skrásetjari vera „borgfirska sögn“.
Getur það bent til að hann hafi á
sínum tíma hent á lofti einhvern
orðasveim um að séra Einar Jóns-
son yrði úti.
Þegar hann svo umritar söguna
síðar, og eykur, fær hún í höndum
hans meiri svip skáldskapar en
þjóðsögu. — En að hún sé höfð
eftir Sveini Pálssyni á Dallandi
hljóta að vera órar einir eða elli-
glöp — nema hvort tveggja sé.
Austfirðingar,
ferðafólk!
öleðilegjól!
Gott og farsælt Homandi ár.
ÞökHum ánægjuleg viðsHiptl
á liðnu ári.
5endum Austfirðingum
bestu ósHir um
gleðilegjól
og farsæld á nýja árinu.
ÞöHHum wiðskiptin.
Fóðurblandan hf.
Korngarður 12 - Sími 687766 -104 Reykjavík.
ÓsHum viðskiptawinum oHHar
og öðrum Austfirðingum
gleðilegra jóia.
ÞöHHum viðskiptin á árinu.
Ásbjörn Ólafsson
heildverslun — Borgartúni 33
ÓsHum Austfirðingum
gleðilegra jóla
og farsæis Homandi árs.
ÞöHHum viðsHiptin.
Hampiðjan
Stakkholti 4, Reykjavík, sími 28100