Morgunblaðið - 06.06.2020, Blaðsíða 38

38 MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. JÚNÍ 2020
Halldór B. Nellett skipherra skrifar
F
ljótlega eftir að Landhelg-
isgæslan var stofnuð 1926
voru kafarar ráðnir á varð-
skipin. Samhliða kafara-
störfum vinna kafarar ýmsa aðra
vinnu eftir því sem störf þeirra eru
hverju sinni. Kafarastörf hjá Gæsl-
unni eru hliðarstörf þeirra sem það
stunda, samhliða aðalstarfi, og hafa
ýmsar starfsstéttir gegnt þessu, þar
á meðal skipherrar, stýrimenn, vél-
stjórar, loftskeytamenn, bátsmenn
og hásetar.
Kafarar hafa sumir sótt menntun
sína til útlanda, eins og í Danmörku
og Bandaríkjunum og hafa mörg
námskeið einnig verið haldin hér á
landi. Þá eru í öðrum deildum Land-
helgisgæslunnar starfandi kafarar
eins og Séraðgerðar- og sprengju-
eyðingarsveit og í Flugdeild.
Almennir lesendur gera sér ekki
alltaf grein fyrir þeim störfum sem
Gæslumenn vinna út frá stuttum
fréttatilkynningum og því er til-
gangur minn að fara aðeins dýpra í
lýsingum á þessum störfum okkar,
eða eins og þau voru hér áður fyrr.
Sjálfur fór ég í þetta kafaranám ár-
ið 1985, alls ekki af áhuga á því að
vera mikið í undirdjúpunum þó að ég
hafi haft gaman af því að synda á
yngri árum, heldur til að drýgja
tekjur mínar og gaf þetta oft ágætis
aukatekjur í aðra hönd.
Kafaranámið var skemmtilegt en
oft erfitt og byrjaði í Sundhöll
Reykjavíkur þar sem við kafara-
nemar sem vorum fjórir alls vorum
teknir út ef svo má segja.
Þar þurftum við að synda nokkuð
langa vegalengd innan ákveðins tíma
til að standast inntökupróf og síðan
voru nokkrar vikur í stanslausum
köfunum í Reykjavíkurhöfn, sam-
hliða bóklegu námi og fékk ég að
loknu námskeiði þegar tilskildum
botntíma var náð réttindi til köfunar í
öllum búnaði að 50 metra dýpi eins og
stendur í atvinnukafaraskírteini
mínu nr. 190.
Kennarar á þessu námskeiði voru
þeir Höskuldur heitinn Skarphéð-
insson, fyrrverandi skipherra, og
Kristján Þ. Jónsson, einnig fyrrver-
andi skipherra hjá Landhelgisgæsl-
unni. Höskuldur var mest í verklegu
kennslunni en Kristján sá nær alfarið
um bóklega þáttinn og hluta þess
verklega.
Kafarastörf geta verið virkilega
erfið og ekki hættulaus. Menn þurfa
að vera vel á sig komnir líkamlega og
ekki síður andlega. Oftast voru þetta
kafanir undir fiskiskip til þess að
skera veiðarfæri úr skrúfum skipa,
oft við slæmar aðstæður í náttmyrki,
kulda og sjógangi. Kafarar gæsl-
unnar þurfa í raun að vera undir það
búnir að fara í hvað sem er, s.s. leit-
arkafanir, mikið er um almennar kaf-
araæfingar og síðan samhliða þyrlu-
æfingum á sjó en þá þurfa kafarar að
vera til taks. Einnig sinna kafara í
Séraðgerðar- og sprengjueyðing-
arsveit leit að djúpsprengjum, tund-
urduflum o.fl. og gera þau óvirk.
Í dag er mun minna um það að
fiskiskip fái veiðarfæri sín í skrúfuna,
sennilega vegna betri tækjabúnaðar,
rafræn sjókort eru hjá nær öllum
skipum og mörg komin með hlið-
arskrúfur, straummæla o.fl. þannig
að skipstjórar fiskiskipa hafa mun
betri yfirsýn yfir allar hreyfingar
skipanna.
Haldið til móts við togarann Runólf
Umrætt atvik gerðist árið 1991, en þá
var ég yfirstýrimaður á varðskipinu
Tý. Við lágum við akkeri inni á Dýra-
firði á Vestfjörðum vegna brælu úti
fyrir þennan dag, föstudaginn 18.
janúar, þegar togarinn Runólfur frá
Grundarfirði hafði samband rétt fyrir
miðnætti og óskaði eftir okkar að-
stoð. Togarinn hafði fengið veið-
arfæri sín eða botntrollið í skúfuna
þegar skipið var að láta trollið fara í
brælu. Hnútur kom á skipið fram-
anvert þannig að það fór eitthvað aft-
urábak með þessum afleiðingum.
Akkeri Týs var þegar létt á Dýrafirði
og haldið áleiðis til togarans, sem var
lengst vestur af Snæfellsnesi, eða um
90 sjómílur.
Veður á leið til Runólfs suðvestur
um var í fyrstu NA-bræla en lagaðist
þegar sunnar dró.
Komið var að Runólfi rétt fyrir há-
degi daginn eftir og fljótlega var búið
að koma dráttartaug yfir í togarann
og byrjað að draga skipið til lands.
Ekki var mögulegt vegna sjógangs
að skera úr skrúfu skipsins á staðn-
um og því þurfti að leita vars eins og
oft var gert eða fara á sléttari sjó svo
við kafararnir gætum athafnað okk-
ur.
Ferðin til lands gekk og vel og upp
úr klukkan fjögur aðfaranótt sunnu-
dagsins 20. janúar, eftir um 16 tíma
drátt, var lagst við akkeri undan
Búðahrauni á Snæfellsnesi, en áður
hafði verið stytt í dráttartaugum og
togarinn því enn tengdur dráttartaug
rétt aftan við varðskipið.
Oftast eru tveir kafarar á varðskip-
unum því ekki er heimilt af öryggis-
ástæðum að menn kafi einir eins og
gert var hér áður fyrr. Það er ekki
þægilegt að festast undir skipi í neta-
flækju og loftbirgðir að tæmast, sem
hefur gerst, og hafa engan nálægan
að hjálpa sér. Þótt ávallt sé reynt að
fara varlega eru veiðarfæri sem föst
eru í skrúfum skipa í rúmsjó alltaf að
flaksast í allar áttir vegna sogs við
skrúfurnar.
Í þessu tilviki vorum við þrír kaf-
arar um borð í Tý, þ.e. undirritaður
og þeir Bárður Ólafsson 2. stýrimað-
ur og Bjarki Vilbertsson, þáverandi
háseti en vinnur í dag sem vélstjóri á
erlendum fiskiskipum.
Á leið til lands með Runólf undir-
bjuggum við kafararnir og aðstoðar-
menn okkar sem best eins og venja
er fyrir köfun. Farið var vandlega yf-
ir allan búnað og tekin til þau verk-
færi sem nota átti og athugað hvort
allir hnífar bitu ekki vel.
Skera, klippa, rífa og tæta
Farið var á léttbát varðskipsins yfir
að togaranum með aðstoðarmenn og
hófst köfun við skipið rétt fyrir
klukkan fimm um morguninn. Vegna
náttmyrkurs voru notuð tvö 220 volta
köfunarljós og handluktir en fljót-
lega bilaði þó annað ljósið. Áður en
köfun hófst var farið um borð og rætt
við skipstjórann um tilhögun verks-
ins og hann beðinn um að tryggja að
aðalvél togarans færi ekki í gang eða
stýri væri hreyft meðan við kafarar
værum að störfum við skrúfuna.
Lá við að manni féllust hendur
Fljótlega kom í ljós þegar niður var
komið að meirihlutinn af poka og
belg botnvörpunnar var í skrúfu
skipsins, þéttvafið um skrúfuöxul og
skrúfublöð og fast milli stýrisblaðs
og skrúfuhauss þannig að stýri skips-
ins var fast í stjórnborða. Sem sagt,
skrúfan var kjaftfull af trollinu svo
varla sá í skrúfuna né stýrið. Það var
ljóst að þetta yrði mikið verk að ná
þessu úr og við lá að manni féllust
hendur við að sjá þetta allt. Ég var
búinn að fara í nokkuð margar kaf-
anir þegar að þessu kom en aldrei
séð neitt þessu líkt þótt eflaust sé
það ekki einsdæmi.
Við kafarar vorum oft að grínast
með það á þessum tíma að bestu kaf-
anirnar væru þar sem heit sturta að
lokinni köfun tæki lengri tíma en köf-
unin sjálf, það kom fyrir en ekki oft.
Nokkuð ljóst var að það yrði ekki í
þetta skipti.
En þarna var ekkert annað í boði
en að hefjast handa og gera sitt
besta. Illa gekk að skera úr skrúfu
skipsins, þar sem netið var mjög þétt
vafið og bugtað þannig að ekki var
hægt að vefja það ofan af eins og oft
var mögulegt að gera.
Á þessum tíma vorum við ekki rík-
ir af verkfærum, mest voru þetta
beittir hnífar, járnsagir og víra-
klippur, allt unnið á handkraft eins
og sagt er. Hér áður fyrr var oft kaf-
að við skip í rúmsjó þar sem talsverð
hreyfing var á viðkomandi skipi og
sog við skrúfurnar og því var oft best
að vera einfaldlega með beittan hníf
með stuttu blaði, minni slysahætta
og við slíkar aðstæður gat verið erfitt
og jafnvel hættulegt okkur sjálfum
að beita öflugum og þungum loft-
verkfærum. Verfæralagerinn er
betri í dag þótt eflaust mætti bæta
hann en mesta byltingin er eflaust
fjarskiptabúnaður og neðansjáv-
armyndavélar sem auðvelda stjórn-
endum alla vinnu og auka til muna
allt öryggi.
En aftur að Runólfi, þar var ekk-
ert annað að gera en að skera, klippa,
rífa og tæta þrotlaust í margar
klukkustundir. Allt net sem við skár-
um og losuðum var síðan híft jafn-
óðum upp í Runólf.
Við fengum þó alltaf stutta hvíld
öðru hvoru þegar kafarakútar okkar
voru endurnýjaðir af loftbirgðum
sem aðstoðarmenn okkar sáu um og
einnig þurfti að brýna hnífa. Tals-
verður straumur var þarna niðri eins
og alltaf þegar legið er við akkeri ná-
lægt landi og sjávarfallastrauma
gætir.
Maraþonköfun við Runólf 1991
Halldór B. Nellett með lærimeistara sínum Höskuldi heitnum Skarphéðinssyni
skipherra um borð í Þór. Þeir sigldu mikið saman, Halldór byrjaði til sjós 16 ára
gamall 1972 með Höskuldi á Ægi, voru samskipa allt þorskastríðið á Baldri.
Ljósmynd/Guðlaugur Albertsson
Togarinn Runólfur frá Grundarfirði óskaði eftiraðstoð eftir að veiðarfæri festust í skrúfunni.
Varðskip Landhelgis-
gæslunnar sinna
mikilvægu hlutverki
við öryggis- og löggæslu
á Íslandsmiðum og
eru því þýðingarmikil
björgunartæki.
Óskum sjómönnum og öllu öðru
starfsfólki í sjávarútvegi
innilega til hamingju með
SJÓMANNADAGINN